रोज संध्याकाळी फिरायला जाणं हे रोज एक नवा अध्याय शिकणं असतं. किती माणसं दिसतात. लांबून, जवळून. कधी संभाषणांचे संदर्भहीन तुकडे ऐकू येतात. चेहऱ्यावरचे भाव बोलके असतात. मग त्यातून, मन उगाच घटना, प्रसंग, गोष्ट रचू लागतं. पाय त्यांचे ते चालत असतात. नजर आणि मन त्यांचा वेगळा व्यायाम करत राहातं.
एक ठराविक प्रकारच्या बायका या इथे नेहमी दिसतात. आर्थिक स्तर निम्न असतो. कपडे, चेहरे, साड्यांचे ठराविक रंग, पोत, ब्लाउजच्या फॅशन; हे सगळं बऱ्यापैकी सारखं असतं. यातल्या काही माहितीतल्या कामवाल्या आहेत. सगळ्याजणी तेच करत असतील असं नाही, पण सरासरी वर्ग तो जाणवतो.
या सगळ्या जणींचं एक वैशिष्ट्य पाहिलं. त्यांच्यातल्या बऱ्याच जणींच्या दागिन्यांचं डिझाइन सेम असतं. एक त्रिकोण, त्यावर नक्षी आणि त्याखाली लटकत्या दोन गोल साखळ्या असतात. हेच डिझाइन बहुतेक बायकांच्या कानात असतं. या एकाच वर्गाला, या एकाच डिझाईनचं काय आकर्षण आहे हे उलगडत नव्हतं. नंतर समजलं की कमीत कमी सोन्यात आकारानं मोठं दिसणारं हेच एक डिझाईन आहे त्यामुळे त्याला विशेष पसंती आहे. लहानपणी कोळणी पाहिल्या. हे अंगभर दागिने असतात. या सगळ्या बायकांची एव्हररेडी इन्व्हेस्टमेंट असते ती. काहीही प्रसंग आला तर डाग मोडून पटकन वेळ भागवता येते. सोनं विकलं म्हणजे घराची प्रचंड काही बदनामी झाली किंवा नामुष्की ओढवली असं समजत नाहीत त्या. वेळेला आहे ना? मग पुरे झालं.
त्यात पण एक खासियत असते. गळ्यात, हातात भरपूर असतं. म्हणजे, जिच्याकडे असतं तिच्याकडे. त्या हे दागिने घरीबिरी ठेवत नसतात. ते उरतील याची खात्री नसते. एरवीही एक मुस्कडात बसून हे सोनं, कधी कलालाच्या घरची वाट चालू लागेल हे सांगता येत नाहीच. मग अंगावर वागवणं सगळ्यात सुरक्षित असतं. मी खूप लहान असताना माहीमच्या घरी अमिना आपा भांडी घासायला यायची. तिच्या असायचे, अंगभर खूप दागिने. ती भांडी घासताना काचेच्या आणि सोन्याच्या बांगड्यांचं मस्त एकत्रित संगीत वाजायचं. मी फार घुटमळायचे तिच्या आजूबाजूला. मग ती हसून विचारायची, काय पायजे बाय? की लगेच मी प्रश्न टाकायचे, हे सगळं तू कुणाला देणार? ती पण पान खाल्लेले लाल दात दाखवत हसून म्हणायची, तुझ्या लग्नात तुला देणार बाय. रोज हे तिच्याकडून वदवून घेऊन मी कन्फर्म करायचे. तेव्हा मला फार घाई झाली होती की कधी मी मोठी होणार आणि कधी अमिना आपा तिचे दागिने मला देणार! माझं लग्न झालंही लवकर. आईनं केलंही सगळं. पण ते एक असो.
पुढे ताईच्या लग्नात आमच्या वांद्य्राच्या घरी अमिना आपा पत्ता शोधत आली. रंग गोरा तोच होता. लाल दात थोडेच उरले होते. बुच्चे कान, ओका गळा, सांगायचं ते सांगून गेला. हातात काचेच्या बांगड्यांचं अनेक रंगी मिश्रण शिल्लक होतं. त्यातला सोनेरी रंग हरवला होता. मला म्हणाली, तुला द्यायला काय उरलं न्हाय सुचाबाय. सुचाबायनं सांगितलं, असू दे ग. भेटलीस इतक्या वर्षांनी हेच खूप. रस्त्याने जाताना अशा अमिना आपा, आशाबाय दिसतात. मग मनात येतं की हिच्या अंगावरचा दागिना हिच्या देहाचा भाग होऊन जावा, कर्णाच्या कवच कुंडलासारखा. आणि ते सोलून काढून तिला रक्तबंबाळ करणारा कुणी फसवा इंद्र तिच्या माथी लिहिलेला नसावा. कष्टाच्या सोन्याची झळाळी तिला कायम उजळत ठेवू दे, देव खरा व्हर्सेटाइल लेखक. त्याने लिहिलेला प्रत्येक माणूस एक युनिक आयटम असतो. मग त्यांना वाचण्यात और मजा येते; की येतो? कसंही घेतलं तरी मजा कमी होत नाही. भर संध्याकाळी, भर बाजारी, भर रस्त्याच्या कडेला खुर्च्या टाकून दोन म्हातारे निवांत वेळ घालवीत होते. हे जरा, “बाई मी पतंग उडवीत होते!’ असं झालं नाही? दोघेही त्यांच्या मते सुरात गुणगुणत होते. तिकडून एक स्वास्थ्यपूर्ण, ऐपतदार देहाची स्त्री जात होती जिचे रिकामे कान बाजारी आदळणारे सगळे स्वर झेलत होते. तिला, पंखावरून मी… असे काही कवितासदृश ऐकू आले. उगाच शाळा आठवली, जीव गलबलला. आई तिच्या शाळेच्या आठवणी सांगते त्यातलं काही असेल का हे? मग न राहवून पुढे गेलेली ती पुन्हा माघारी फिरली. काका तुम्ही कोणती कविता म्हणता आहात?
काका क्रमांक एक, गोरेपान, वाकलेले, गलबत ऐंशीच्या पल्याड नांगरलेले; पुढे झुकले. कानाला हाताचा आडोसा केला आणि म्हणाले, अँ.?
काका क्रमांक दोन, जांभळ्या वर्णाचे, टक्कलवाले, जाडजूड; खूश होऊन हसले. म्हणाले, कविता नाही हो, आम्ही दोघे सुधीर फडके यांचे गाणं म्हणतोय. “तुझ्या पंखावरूनिया मला तू दूर नेशील क्का?’.
रिकाम्या कानाच्या बाईंनी अदृश हातानी अदृश गालावर (सोत्ताच्या) मारून घेतली. पंख गळून पडायला झाले तरी दूर जायचे आहेच अजून. चला जगण्यात गंमत शिल्लक आहे तर! मज्जाय न काय. फिरायला जाण्यात एक वेगळीच गंमत आहे. व्यायाम ही गोष्ट दुय्यम. महत्त्वाचा व्यायाम डोळ्यांना होतो. म्हणजे मित्रवर्गाला रंगीत कपडा शेजारून फडफडून गेल्यावर होतो तसला नव्हे. माणसं दिसतात. सगळ्या वयाची, प्रकारची. चालताना किंवा घराबाहेर असताना कुणी मुखवटे घालून वावरतं तर कुणाचा अनावधानाने सरकतो. कुणी घरी विसरून येतं. ते पहात जाणं हा अभ्यास विषय. त्याच वेळी आपण इतरांना कसे दिसत असू? याचेही कुतूहल वाटते. स्वतःच्या तंद्रीत विचार करत जाणारी व्यक्ती ही प्रवाहातल्या एकांड्या बेटासारखी असते. तिचे अवघे अस्तित्व चेहऱ्यावर दृगोच्चर होते. देहाच्या हालचालीतून दिसते. एक खूप कॉमन चित्र असतं. असे स्वस्थचित्त आजोबा असतात. रिटायर झालेले आणि त्यांच्या कडेवर एक चिमुकला जीव असतो. त्यांच्या रक्तामांसांचा धागा.
आजोबा लोकांसाठी ही प्रचंड अभिमानाची बाब असते. चाकरी धंद्याच्या चक्रात स्वतःच्या मुलांचे बालपण त्यांच्या हातून निसटून गेलेलं असतं. ते विभ्रम, लडीवाळ चाळे, निरागस हास्य, अतीविश्वासाने खांद्यावर टाकलेली मान, चिमुकल्या हातात चेहरा वळवून चिमटी एव्हढाल्या जगातल्या महत्त्वाच्या गोष्टी सांगणं. हे सगळं राहून गेलेलं जगणं नातवंडासोबत उपभोगणारा पुरुष त्या बाळाइतकाच गोड दिसत असतो. त्या ठेव्याला जीवापाड जपत चालताना ऑलिम्पिकची ट्रॉफी मिरवण्याइतका आनंद मुखावर झळकत असतो. त्यामानाने आज्या कुल असतात. त्यांच्यासाठी हे आवडलेला सिनेमा दुसऱ्यांदा पहाणं असतं. प्रेम असतं पण आजोबाइतकं उतू जात नसतं. “पुरुषामध्ये काय आवडतं?’ असं कुणी विचारलं, तर मी खुशाल सांगेन की त्याचं मुलाबाळांवर माया करणं. इथे तो कैच्या कै गोड दिसतो. अगदी आजोबासुद्धा! रोजच्या फिरण्यात हा थांबा लागला की एक टप्पा पुरा झाल्यासारखे वाटते. फिरणं देहाचं जितकं होतं त्यापेक्षा कित्येक पटींनी अधिक मनाला व्यायाम होत असतो. मन सलामत तो उमर पचास!
दगड आणि फुलं
सुचरिता