मुंबई – भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेने (इस्रो) काही दिवसांपूर्वी चंद्राच्या दिशेने यान पाठवून भारतीय अवकाश संशोधनात एक मानाचे पान लिहिले असताना, या अंतराळ संशोधनाचे जनक असलेल्या डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई यांची जन्मशताब्दी आज देशभर साजरी केली जात आहे. भारतातले उपग्रह प्रक्षेपण केंद्र श्रीहरिकोटा येथे असून त्याला डॉ. साराभाई यांचेच नाव देण्यात आलेले आहे.
विक्रम अंबालाल साराभाई यांचा जन्म अहमदाबाद येथील एका संपन्न कुटुंबात 12 ऑगस्ट 1919 ला झाला. त्यांचे वडील हे एक उद्योगपती होते. विक्रम साराभाई यांच्या मातोश्री सरलादेवी यांनी आपल्या मुलांच्या शिक्षणासाठी स्वतःची मोंटेसरी पद्धतीची शाळा काढली होती. या शाळेतच विक्रम साराभाईचे शिक्षण युरोपातून आलेल्या शिक्षकांद्वारे झाले. त्यांना लहानपणापासूनच गणित आणि भौतिकशास्त्र हे विषय विशेष आवडत होते. आपले बारावीपर्यंतचे शिक्षण संपवून साराभाई पुढील शिक्षणासाठी वर्ष 1937 मध्ये ब्रिटनमधील केंब्रिज विद्यापीठात शिकायला गेले. पण दुसरे महायुद्ध सुरु झाल्याने ते भारतात परत आले. त्यांनी बँगलोरमधील इंडियन इंस्टीट्यूट ऑफ सायन्समध्ये नोबेल पारितोषिक विजेते भौतिकशास्त्रातील तज्ञ सर सी. व्ही. रामन यांच्या मार्गदर्शनाखाली वैश्‍विक किरणावर संशोधन केले.
वर्ष 1944 मध्ये दुसरे महायुद्ध संपल्यावर विक्रम साराभाई ब्रिटनला गेले. तेथे त्यानी कॉस्मिक किरणांवर संशोधन करून डॉक्‍टरेट मिळवली आणि मग मायदेशी परत आले. भारतात परत येउन त्यांनी अहमदाबाद येथे भौतिकी संशोधन कार्यशाळेची स्थापना केली. हे त्यांचे पहिले पाउल होते. पुढे जाऊन अवकाश संशोधनात विक्रम साराभाई यांनी भरीव कामगिरी केली. साराभाई यांनी अहमदाबाद येथील भारतीय प्रबंध संस्था (इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेन्ट) स्थापन करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. भारताने वर्ष 1975 मध्ये जो पहिला उपग्रह आर्यभट्ट अवकाशात सोडला गेला त्याची रचना याच रिसर्च सेंटर मध्येच केली होती.
डॉ. विक्रम साराभाई यांना वर्ष 1966 मध्ये पद्मभूषण आणि वर्ष 1975 मध्ये मरणोत्तर पद्मविभूषण हे पुरस्कार भारत सरकारतर्फे देण्यात आले. 30 डिसेंबर 1971 रोजी केरळमधील कोवालम येथे हृदयविकाराच्या झटक्‍याने विक्रम साराभाई यांचे निधन झाले.
विक्रम साराभाईंनी स्थापन केलेल्या संस्था
अवकाश संशोधनासह विक्रम साराभाई यांनी जागतिक किर्ती असलेल्या अनेक संस्थांची सुरवात केली.
1. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेन्ट ही भारतातील सर्वोत्कृष्ट व्यवस्थापन शिक्षण संस्था
2. भौतिकशास्त्रातील मूलभूत संशोधनासाठीची राष्ट्रीय भौतिकी प्रयोगशाळा
3. वस्त्रोद्योगातील आधुनिक अहमदाबाद टेक्‍स्टाईल इंडस्ट्रीयल रिसर्च असोसिएशन
4. पर्यावरण क्षेत्रातील सेंटर फॉर एन्व्हायर्नमेंट प्लॅनिंग ऍन्ड टेक्‍नॉलॉजी
