नोबेल पारितोषिक विजेते, खगोल व भौतिक शास्त्रज्ञ सुब्रह्मण्यम चंद्रशेखर यांची आज जयंती. त्यांचे वडील रेल्वेच्या लाहोर विभागाचे महालेखापाल होते. त्यांची बदली लाहोर येथे झाली होती. तेथेच सुब्रह्मण्यम यांचा जन्म 19 ऑक्टोबर 1910 रोजी झाला. त्यांची आई लेखिका होती. तर काका चंद्रशेखर वेंकटरामन हे भौतिकशास्त्रज्ञ आणि नोबेल पुरस्कार विजेते होते. चंद्रशेखर वयाच्या 12 वर्षांपर्यंत घरातच शिकले. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना गणित आणि भौतिकशास्त्र शिकवले तर आईने तमिळ भाषा शिकवली.
वर्ष 1922 ते 25 या दरम्यान त्यांनी चेन्नई येथे हिंदू हायस्कूलमध्ये माध्यमिक शिक्षण घेतले. नंतर वर्ष 1925 ते 1930 या कालावधीमध्ये मद्रास विद्यापीठात अभ्यास केला. वयाच्या 18व्या वर्षी वर्ष 1929 मध्ये त्यांनी अर्नोल्ड सोमरफेल्ड यांचे प्रेरणेतून “कॉम्पटन स्कॅटरिंग अँड द न्यू स्टॅटिस्टिक्स’ हा पहिला शोधनिबंध सादर केला व तो “इंडियन जर्नल ऑफ फिजिक्स’मध्ये प्रकाशित झाला.
वर्ष 1930 मध्ये भौतिकशास्त्रातील पदवी प्राप्त झाल्यावर, त्यांना केंब्रिज विद्यापीठात पदवी प्राप्त करण्यासाठी भारत शिष्यवृत्ती देण्यात आली. त्यांना ट्रिनिटी कॉलेज, केंब्रिजमध्ये प्रवेश मिळाला. इंग्लंडला जाताना बोटीवरच्या प्रवासादरम्यान चंद्रशेखरांनी पांढऱ्या व छोट्या ताऱ्यांबाबत निरीक्षण केले. त्यांनी वयाच्या 24 व्या वर्षीच ताऱ्यांचे पडणे व नष्ट होणे या बाबतीत संशोधन केले होते.
वर्ष 1935 मध्ये लंडनच्या रॉयल ऍस्ट्रोनॉमिकल सोसायटीच्या कार्यशाळेत या विषयावर आपला शोधनिबंध सादर केला होता. चंद्रशेखर यांनी त्यांच्या आयुष्यातील भौतिकशास्त्रातील विविध प्रकारच्या समस्यांवर काम केले, तारकीय संरचना, पांढरे तारे व काळे तारे तसेच ताऱ्यांवरील कृष्णविवर, स्टेलर डायनॅमिक्स, स्टोकास्टिक प्रक्रिया, रेडिएटिव्ह ट्रान्सफर, हायड्रोजन एनीन, हायड्रोडायनेमिक स्थिर स्थिरता, अशा अनेक विषयांवर संशोधन केले होते.
वर्ष 1935 मध्ये चंद्रशेखर यांची हार्लो शॅपले यांनी हार्वर्ड वेधशाळेमध्ये अभ्यागत व्याख्याता म्हणून थोड्या कालावधीसाठी नेमणूक केली होती. हार्वर्डच्या भेटीदरम्यान, चंद्रशेखर यांनी शॅपलेला मोठ्या प्रमाणात प्रभावित केले, परंतु त्यांनी हार्वर्ड रिसर्च फेलोशिपची ऑफर नाकारली. त्यानंतर त्यांनी अमेरिकेत प्रवास केला. त्याच वेळी, चंद्रशेखर यांची पांढऱ्या व छोट्या ताऱ्यांचे अभ्यासक प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ कुईपर यांच्याशी गाठ पडली. कुईपर यांची नुकतीच यर्क वेधशाळेत नेमणूक झाली होती.
कुईपर यांच्याकडून प्रशंसनीय शिफारस झाल्यानंतर, वर्ष 1936 मध्ये चंद्रशेखर यांना यर्क वेधशाळेत आमंत्रित केले. तथापि त्यांनी ती नाकारली. वर्ष 1941 मध्ये चंद्रशेखर सुरुवातीस सहयोगी प्राध्यापक म्हणून आणि दोन वर्षांनंतर पूर्ण प्राध्यापक म्हणून शिकागो विद्यापीठात राहिले. त्यानंतर त्यांना वर्ष 1946 मध्ये प्रिन्सटन युनिव्हर्सिटीने दुप्पट पगार देऊ केला. तथापि, शिकागोमध्ये त्यांना तेवढाच देकार मिळाल्याने ते तेथेच राहिले. 1953 मध्ये त्यांनी आणि त्यांची पत्नी लता चंद्रशेखर यांनी अमेरिकन नागरिकत्व घेतले. सुमारे 20 वर्षे अस्ट्रॉफिकल जर्नलचे ते संपादक होते.
वर्ष 1969 मध्ये त्यांना भारत सरकारने पद्मविभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले होते. डॉ. सुब्रह्मण्यम चंद्रशेखर यांचे 22 ऑगस्ट 1995 रोजी शिकागो येथे निधन झाले.
विविधा
माधव विद्वांस