पंजाबमध्ये मिठाच्या खाणी आहेत, असं शाळेत असताना भूगोलामध्ये शिकलो होतो. नंतर असं कळलं की, त्या सगळ्या खाणी पश्चिम पंजाबमध्ये म्हणजे पाकिस्तानात गेल्या आहेत. आयुष्यात एखादी मिठाची खाण पाहावयास मिळेल अशी काही आशा नव्हती. पण अशी संधी पूर्व युरोपच्या दौऱ्यामध्ये मिळाली.
पोलंडमधील क्रॅकाउ प्रांतामध्ये दक्षिणेच्या बाजूला विलिझ्का (विविच्का- असा पोलिश उच्चार) मिठाची खाण आहे. म्हणजे आता ती खाण नसून तिला युनेस्कोने सांस्कृतिक वारशाचा दर्जा दिला असल्याने तिचं रूपांतर एका अद्वितीय अशा संग्रहालयात करण्यात आलेलं आहे. या खाणी वेगळ्या रूपात अश्मयुगापासून वापरात आहेत, असं सांगण्यात येते. त्या काळी तिथे खूप क्षारता असलेलं सरोवर होतं आणि त्यापासून तेव्हाचे लोक मीठ बनवीत. पुढे भूगर्भीय उलथापालथ होऊन सरोवर नाहीसे झाले आणि मिठाचे खडक तयार झाले. तेराव्या शतकापासून ते अगदी गेल्या दशकापर्यंत या भागाचा खाणीच्या स्वरूपात विकास झाला.
अनेक मजले असलेल्या या खाणीची खोली 327 मीटर म्हणजे सुमारे 1000 फूट एवढी आहे. अनेक गुंतागुंतीच्या वाटांची एकूण लांबी तर जवळजवळ 300 किलोमीटर एवढी भरेल. खाणीचं एकूण क्षेत्रफळ 2400 एकर एवढं आहे. गमतीची गोष्ट म्हणजे बोगद्याप्रमाणे किंवा भुयारासारख्या असलेले हे मार्ग मिठाच्या पाषाणांमधूनच खोदून तयार करण्यात आलेले आहेत. काही ठिकाणी तर मिठाची भिंत किंवा जमीन काचेइतकी गुळगुळीत आहे की घसरून पडण्याची भीती वाटू लागते.
गाइडनं आम्हाला सांगितलं की, “कुठल्याही भिंतीलातुम्ही चाटून ते मीठ आहे की नाही याची खातरजमा करू शकता.’ आम्ही खरोखरीच भिंत चाटून पाहिली. चव अक्षरश: आपण घरी वापरतो त्या मिठासारखीच होती. काही ठिकाणी क्षारपाषाणांचा रंग पांढरा, पिवळसर किंवा अगदी लाल छटा असलेलाही दिसत होता. मात्र, बऱ्याच ठिकाणी हे पाषाण काचेसारखे पारदर्शक होते.
पूर्वीच्या काळी खाणीत कशा पद्धतीनं मीठ खणून कप्प्या व दोरखंड यांच्या साह्यानं पृष्ठभागावर आणलं जायचं तसंच घोड्यांच्या मदतीनं रुळावरील गाड्या ओढून मीठ वर नेण्यासाठी स्थापित केलेल्या उद्वाहनाकडे (लिफ्ट) कसं नेलं जाई या सगळ्या कार्यपद्धतींचे उत्कृष्ट शिल्पांद्वारे पाहुण्यांना दर्शन होतं. ही सर्व शिल्पं नामांकित शिल्पकारांनी मिठामध्येच खोदून तयार केलेली आहेत. त्या काळच्या पद्धतीनुसार कप्प्या आणि इतर साहित्य लाकडापासून बनवलेलं आहे.
एक दंतकथा अशी आहे की एका राजकन्येनं आपल्या वाङ्न्÷िनश्चयाची अंगठी रुमानिया येथील खाणीत टाकून दिली. पुढे विलिझ्का इथं ती अंगठी खाणकामगारांना एका क्षारपाषाणात सापडली. रुमानियापासून विलिझ्काचं अंतर आहे सुमारे 500 किलोमीटर! दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात पोलंड जर्मनीच्या अधिपत्याखाली असल्यानं या खाणीचा वापर नाझींनी वेगवेगळ्या गुप्त उत्पादन कार्यासाठी करण्याचा घाट घातला होता. परंतु युद्धाचा शेवट जवळ आल्याने त्यांचा तो मनसुबा पूर्ण होऊ शकला नाही.
या खाण-संग्रहालयाचं प्रमुख आकर्षण म्हणजे इथली सुरेख, प्रमाणबद्ध शिल्पं आणि पुतळे. काही पुतळे तर अगदी सजीव वाटावेत इतके हुबेहूब आहेत; परंतु त्यापेक्षाही अचंबित करणारी गोष्ट म्हणजे खाणीच्या पोटात निर्माण केलेलं चर्च आणि समारंभासाठी असलेले हॉल! चर्च 400 माणसं बसू शकतील एवढं मोठं म्हणजे 450 चौ. मी. क्षेत्रफळाचं आहे.
नऊ वेगवेगळे हॉल किंवा दालनं या खाणीत निर्माण केलेली असून त्यात 40 माणसांपासून ते 700 माणसं बसू शकतील अशी व्यवस्था करण्यात आली आहे. या चर्च आणि दालनांच्या भिंती आणि जमीनही क्षारपाषाणाच्याच बनलेल्या आहेत. चर्चची भिंत लाकडी वाटेल अशी बनवण्यात आली आहे. पण तीही मिठाचीच आहे! तुम्ही समारंभांसाठी किंवा मीटिंगसाठी या दालनांचं चक्क बुकिंग करू शकता!
अशी ही अद्भुत मिठाची खाण म्हणजे खरोखरी नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित अशा दोन्ही प्रकारात मोडेल असं जगातील आश्चर्यच नव्हे काय? गाइडनं शेवटी मला गमतीनं विचारलं, काय बुकिंग करायचंय का एखाद्या हॉलचं? माझ्या मनात तेव्हा एक विचार चमकून गेला की तिथल्या समारंभातील जेवणावळीत बाहेरून मीठ आणण्याची गरज नाही. पदार्थात भिंत खरवडून मीठ टाकलं की झालं काम!
श्रीनिवास शारंगपाणी