मान्सूनसंदर्भातील अभ्यासासाठी नॅनो टेक्नॉलॉजीद्वारे चातक पक्ष्याचे “ट्रॅकिंग’
– गायत्री वाजपेयी
पुणे – चातक पक्ष्याच्या (जॅकोबिन कुकू-इंग्रजी नाव) स्थलांतर मार्गाचा अभ्यास करण्यासाठी आता नॅनो टेक्नॉलॉजीचा वापर करण्यात येत आहे. यामुळे नैर्ऋत्य मोसमी पावसाच्या भारतातील आगमनाबाबत अधिक माहिती मिळण्यास मोठी मदत मिळणार आहे, असा दावा अभ्यासकांनी केला आहे.
‘ फक्त पावसाच्या थेंबांवर तहान भागवणारा पक्षी,’ अशी दंतकथा चातकबाबत रूढ आहे. चातक हा भारतात फक्त पावसाळ्यात आढळतो. तसेच नैर्ऋत्य मोसमी पावसाच्या प्रवासावर त्याच्या हालचाली अवलंबून असतात. त्यामुळे या पक्ष्यांच्या स्थलांतराबाबत सविस्तर अभ्यास करून भारतातील नैऋत्य पावसाच्या आगमनाबाबत अधिक माहिती मिळण्याची शक्यता आहे. हीच बाब लक्षात घेत, भारतीय वन्यजीव संस्था म्हणजेच वाइल्ड लाइफ इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया (डब्ल्यूआयआय) आणि इस्रोचा भाग असलेली इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ रिमोट सेन्सिंग या दोन्ही संस्थानी एकत्रितपणे चातक पक्ष्याच्या स्थलांतर मार्गाबाबत अभ्यास करण्यास सुरुवात केली आहे.
चातक पक्ष्याबद्दल
साधारण 33 सेमी आकारमानाचा काळ्या-पांढऱ्या चातक पक्ष्याच्या डोक्यावर काळा तुरा असतो. हा पक्षी पावसाळ्यात आफ्रिकेतून भारतात स्थलांतरित होतो. याचा विणीचा हंगाम जून ते ऑगस्ट असून, याचे स्वतःचे घरटे नसते. या पक्ष्याची मादी तिची अंडी सातभाई पक्ष्याच्या घरट्यात घालते. या पक्षाबाबत अनेक दंत कथा आहेत.
असा असेल अभ्यास
डेहराडून येथील “डब्ल्यूआयआय’ या संस्थेने दोन चातक पक्ष्यांना 2 ग्रॅम वजनाचे ट्रान्समीटर नुकतेच लावले. यासाठी उत्तराखंड वनविभागाची परवानगी घेण्यात आली आहे. या पक्ष्यांना “मेघ’ आणि “चातक’ असे नाव दिले आहे. या ट्रान्समीटरच्या माध्यमातून पक्ष्यांच्या हालचालींबाबत “रिअल टाइम मॉनिटरिंग’ केले जाणार आहे. सध्या या दोन्ही पक्ष्यांकडून “सिग्नल’ मिळत असून, ते डेहराडून भागात वास्तव्यास आहेत. सप्टेंबरअखेरीस या पक्ष्यांच्या परतीचा प्रवास सुरू होईल.
चातक पक्षी हा दक्षिण आफ्रिकेतून स्थलांतरित होणारा पक्षी आहे. पावसाप्रमाणे त्याचा प्रवास होतो. त्यावेळी तो पावसाचे पाणी पितो, ही दंतकथा पसरली. मात्र, त्यात तथ्य नाही.
– डॉ. सतीश पांडे, पक्षी तज्ज्ञ