टोकियो – वयाच्या 12 व्या वर्षी झालेला जीवघेणा अपघात… त्यातून जगण्याची लढाई… त्यानंतर उभं राहण्यासाठी पुन्हा जीवघेणी धडपड… अन् या साऱ्या संघर्षाचा कळसाध्याय म्हणजे टोकियो पॅरालिम्पिकमध्ये 10 मीटर रायफल स्टॅंडिंग प्रकारात मिळवलेले सुवर्णपदक. जयपूरच्या 19 वर्षीय अवनी लेखरा हिने अंतिम फेरीत 249.6 गुणांची विक्रमी नोंद करत सुवर्णपदकावर आपले नाव कोरले. तिच्या या यशानंतर तिच्या वडिलांना आपले आनंदाश्रू आवरता आले नाहीत.
धोलपूरहून जयपूरकडे येत असताना संपूर्ण लेखरा कुटुंबीयांना अपघात झाला. त्यावेळी 11 वर्षांच्या असणाऱ्या अवनीच्या मणक्याला दुखापत झाल्याने तिच्या कमरेखालील भाग लुळा पडला. त्यानंतर तिच्या संघर्षाची खरी पण वेदनामय कहाणी सुरू झाली.
जयपूरच्या केंद्रीय विद्यालय तीनमध्ये शिकणारी अवनी खरे तर नृत्यसाधनेत तासन्तास रमायची. मात्र, अपघातानंतर सुरुवातीला आग्रा येथील उपचारानंतर ती जयपूरच्या एसएएस रुग्णालयात तीन महिन्यांपेक्षा अधिक काळ उपचार घेत होती. त्यानंतर दिल्लीतील इंडियन स्पायनल एन्ज्युरी सेंटरमध्ये आणखी चार महिने तिच्यावर उपचार सुरू होते. तिला स्वत:च्या पायावर उभं राहता यावं, यासाठी नाव समजेल अशा प्रत्येक रुग्णालयात तिचे कुटुंबीय तिला घेऊन चार वर्षे सलग दिल्ली, मुंबई आणि अहमदाबाद येथे धावत होते.
2014 मध्ये अवनीचे बाबा प्रवीण यांनी तिला जगतपुरा शूटिंग रेंजवर दाखल केले. तिचं मन कुठं तरी गुंतून राहावे आणि तिच्यासमोर काही तरी लक्ष्य हवे एवढ्याच भावनेने त्यांनी हे पाऊल उचलले. “अवनीचा कमरेखालील भाग लुळा पडला आहे, हे मी रुग्णालयात दाखल असताना डॉक्टरांनी मला सांगितले.
आग्रा, जयपूर आणि दिल्लीत तिच्यावर उपचार केले. तिला बरे होण्याची संधी मिळवायची असेल तर शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या फिट ठेवावे लागेल. त्यामुळेच तिला जयपूरमध्ये शूटिंग रेंजमध्ये दाखल केले. तिला या प्रकारात स्वारस्य निर्माण होण्यासाठी सुरुवातीला मी तिला भाड्याने एअर रायफल आणून दिली होती. तिला आवडणाऱ्या पुस्तकांएवढीच ही रायफल आवडू लागली आणि हीच तिच्या नव्या प्रवासाची सुरुवात होती, प्रवीण आपल्या असवांवर ताबा मिळवत आठवणींना उजाळा देत सांगतात.
अवनीने 2016 मध्ये चंद्रशेखर या प्रशिक्षकांच्या नेतृत्वाखाली 20 मीटर आणि 10 मीटर रायफल शूटिंगच्या सरावावर लक्ष केंद्रित केले. वर्षभरात तिने या क्षेत्रात प्रगतीची मोठी भरारी घेतली. 2017 मध्ये तिने राष्ट्रीय पॅराशूटिंग चॅम्पियनशीप जिंकली, तर त्याचवर्षी अल अईन येथे झालेल्या कनिष्ठ गटातील डब्ल्यूएसपीएस वर्ल्ड कपमध्ये जागतिक विक्रमासह रौप्यपदक पटकावले. अवनीच्या तंत्रशुद्धतेवर तिच्या प्रशिक्षकांनी सुरुवातीला परिश्रम घेतले. पण, त्यांच्या लक्षात आले की, तिची मानसिक ताकद हेच तिचे बलस्थान आहे.
“शारीरिक आणि तांत्रिक अंगापेक्षा शूटिंग हा मानसिक बाजूवर बाजी पलटवणारा खेळ आहे. त्यामुळे अल्पावधीतच अवनी उत्तम शूटर बनली. आम्ही तिच्यावर शारीरिक ताण देऊ शकत नाही, हे आम्हाला कळून चुकले. त्यानंतर आम्ही तिच्या प्रशिक्षणाशिवाय छोट्या छोट्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले. अन्य रायफलच्या तुलनेत वजनाला हलकी असणाऱ्या फेईनवेर्कबाऊ 800 ज्युनियर रायफल आणली. या रायफलने ती व्हीलचेअरमधून सराव करू शकत आहे हे लक्षात आल्यानंतर आम्ही एका सत्रात 50 शॉटपासून 200 शॉटपर्यंत आपला सराव वाढवला. हळूहळू तिच्यात अचूकता येऊ लागली. तिच्या एकाग्रतेने तिला मदत केली. 50 मीटर रायफलचा ती तीन ते चार तास सराव करत असे. यावेळी तिने तिची शारीरिक ताकदही दाखवून दिली. शूटिंगच्या दरम्यान स्वत:ला व्यस्त ठेवण्यासाठी ती कादंबरी किंवा चरित्रे वाचत असे, अशी आठवण तिच्या प्रशिक्षकांनी सांगितली.
अवनीने 2018 मध्ये सुमा शिरूरच्या मुंबईतील लक्ष्य शूटिंग क्लबवर सराव सुरू केला. त्यांच्या ऑनलाइन सत्रात आणि भारतीय क्रीडा प्राधिकरणाने दिलेल्या डिजिटल टार्गेटवर घरातही ती नेहमीच सराव करत असे. यावर्षी डब्ल्यूएसपीएस वर्ल्ड कपमध्ये रौप्यपदक मिळवण्यापूर्वी क्रोएशियात 2019मध्ये डब्ल्यूएसपीएस वर्ल्ड कपमध्ये रौप्यपदकाची कमाई केली होती.
आमची जयपूरची महाराणी
आमची संस्था पहिल्या मजल्यावर होती. निधीची कमतरता असल्याने आमच्याकडे त्यावेळी लिफ्ट नव्हती. त्यावेळी आम्ही सर्व जण तिला व्हिलचेअरसकट उचलून नेत असत. सर्व जण त्यासाठी खूप उत्साही असत. कारण, ती खूपच गोड आहे. आम्हा सर्वांसाठी ती “जयपूरची महाराणी’ आहे, असे तिच्या सोबत सराव करणाऱ्या सहकाऱ्यांनी सांगितले.
ती प्रशिक्षणाला माझ्याकडे आली, त्यावेळी मी शूटिंगमधील सातत्याला प्राधान्य दिले. ऑफलाइन आणि ऑनलाइन अशा दोन्ही पद्धतीने मी प्रशिक्षण दिले. पॅरा शूटरना प्रशिक्षण देणे आव्हानात्मक असते. आम्ही तिच्या कामगिरीत सुुधारणा होण्यासाठी बेस्ट लोड पोझिशनवर काम केले. तिला बॅलन्ससाठी केवळ शरीराच्या वरच्या भागावर अवलंबून राहावे लागते. सामान्य खेळाडू त्यासाठी पायाचा वापर करतात.
– सुमा शिरूर