कबीरचे विणतो शेले, कौसल्येचा राम बाई
“देवपावला’ या मराठी चित्रपटातील हे गीत आजही सर्व आबालवृद्धांच्या ओठावर अगदी सहजपणे गुणगुणले जाते. महाकवी ग. दि. माडगुळकर यांच्या सिद्धहस्त लेखणीतून साकारलेलं आणि पु. ल. देशपांडे यांच्या संगीताच्या साजानं बहरलेलं व पद्मश्री माणिक वर्मा यांच्या सुरेल स्वरसाजानं जणू प्रभू रामचंद्रांच नकळत दर्शन घडवणारं एक गीत. प्रभुरामचंद्र म्हणजे भगवान विष्णूचा सातवा अवतार व एक मर्यादा पुरुषोत्तम. राम म्हणजे स्वतः आनंदात रममाण असलेला आणि दुसऱ्यांना आनंदात रममाण करणारा, असा साधा सोपा अर्थ. चैत्र शुक्ल नवमी या दिवशी श्रीरामाचा जन्म सूर्यवंशात दुपारी 12 वाजता झाला, तरी त्याला रामभानु अशा तऱ्हेचे नावात सूर्य असलेले नाव दिले नाही.
पुढे रामाने चंद्राचा हट्ट केल्याच्या प्रसंगावरून त्याला रामचंद्र हे नाव पडले असावे. वास्तविक श्रीरामाच्या जन्मापासून रचलेले रामायण हे एक महाकाव्य आहे. राम किंवा श्रीराम हे वाल्मिकींनी रचलेल्या “रामायण’ या महाकाव्याचे नायक आहेत. अयोध्या नगरीचे सूर्यवंशी महाराजा दशरथ आणि त्यांची ज्येष्ठ महाराणी कौसल्या यांचे पुत्र होते.
प्रभुराम हे सत्य वचनी व एक पत्नी व्रत व परम दयाळू होते. वाल्मिकी ऋषी हे मूळचे वाल्या कोळी! त्यांच्या हातून घडलेल्या पापाची शिक्षा त्यांनी अनेक वर्षे तप करून मिळवली व ते वाल्मिकीमुनी झाले. रामायण एक महाकाव्य आहे जे श्रीराम यांच्या जीवनातून आपणास जीवनातील सत्य, कर्तव्य, साहस यांचा परिचय देते आणि आदर्श जीवन जगण्यास मार्गदर्शन करते. त्यांनी संस्कृत भाषेत रामायणाची रचना केली. त्यांनी लिहिलेले रामायण हे संस्कृत भाषेतील सर्वप्रथम महाकाव्य मानले जाते. म्हणून वाल्मिकी यांना आद्यकवी असेसुद्धा संबोधले जाते. मूलतः वाल्मिकींनी लिहिलेल्या रामायणात 24 हजार श्लोक आणि उत्तर खंड सहित एकूण 7 खंड आहेत. रामायणात श्रीरामांची गाथा सांगण्यात आली आहे.
आपल्या मराठी साहित्यात पौराणिक यांनी देव-देवतांच्या विषयी अमाप लेखन केले व श्रीरामाचे एक उत्तम व्यक्तिचित्र वाल्मिकींनी साकारून, एक आज्ञाधारक, सत्यवचनी, लढाईत अचूक बाण मारणारा, एकवचनी, एकपत्नी, एकबाणी असा मर्यादा पुरुषोत्तम आपल्या लीलया लेखणीने साकारला आहे. तर भरत, लक्ष्मण, शत्रुघ्न यांच्या रूपाने बंधुप्रेम, तर मारुतीच्या रूपाने एक उत्तम सेवक व बलोपासनेचा आणि आजन्म ब्रह्मचर्याचे व्रत स्वीकारलेला सेवाव्रती साकारला आहे.
तसे पाहता राम हा एक आदर्श राजा म्हणून नावारूपाला आला, म्हणून त्याला राजाराम हे नाव मिळाले असा रामायणात उल्लेख आढळतो. त्याने प्रजेला नेहमी सुखात ठेवलं. कधीही कुणाला न दुखवता सर्वांच्या सुखासाठी त्याने काम केले, म्हणूनच त्याच्या राज्याला “रामराज्य’ असं लोक म्हणू लागले. विजयादशमीच्या दिवशी त्याने रावणाचा नाश करून, शत्रूवर विजय मिळवला. रावणाच्या मृत्यूनंतर अग्निसंस्कार करायला त्याचा भाऊ बिभीषण नकार देतो, तेव्हा राम त्याला सांगतो, “मरणाबरोबर वैर संपते. तू जर रावणाचा अंत्यसंस्कार करणार नसलास, तर मी करीन. तो माझाही भाऊच आहे.’ हे बंधुप्रेमाचे आणखी एक उदाहरण.
तसेच रावणाचा वध करून आणि लंका जिंकून घेतल्यानंतर, राम जेव्हा सीतेसह अयोध्येला परतले, तेव्हा सर्व अयोध्यावासी त्यांना “श्रीराम’ म्हणू लागले. या गोष्टीतून महर्षी वाल्मिकींनी साध्या, सोप्या व अगदी छोट्या गोष्टी सांगितल्या आहेत. त्या अशा की, वाल्मिकींनी वध करणे व हत्या करणे यातील महत्त्वाचा फरक स्पष्ट केला आहे. रामायणची ही कथा अगदी श्रीरामांच्या जन्मापासून रंगवताना राम-सीतेच्या पवित्र नात्यात एका व्यक्तीने कालवलेले विष व यावर श्रीरामाने ठेवलेला विश्वास, यामुळेच तर खरं रामायण घडले असे वाल्मिकी सूचित करतात. याचा आपण कसा बोध घ्यायचा ते आपणच ठरवावे. पण आज अनेक वर्षे या रामायणाचे ग्रंथ अनेक पिढ्यांनी वाचून त्याचा पुढील पिढीला केलेला प्रसार हेच महर्षी वाल्मिकी मुनींसाठी खरे पुरस्कार आहेत, असे म्हणणे कधीही उचितच ठरेल. याच रामाची उपासना समर्थ रामदास स्वामींनी करून आपणही याच रामाचे दास आहोत, असे आपल्या लेखणीतून संगितले आहे. तसेच रामाचा परमप्रिय सेवक मारुतीची त्यांनी उपासना करून बलोपासनेचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
संत तुलसीदास यांनीही “रामचरित मानस’ हा काव्यग्रंथ लिहून श्रीरामाचे एक उद्बोधक चित्र साकारले आहे. मुळात रामदास स्वामींचा जन्म रामनवमीच्या दिवशी व्हावा हा योगायोगच म्हणावा लागेल.
बालपणी अंधाराला घाबरणाऱ्या गांधीजींना त्यांच्या घरातील रंभा नावाच्या मोलकरणीने, जो रामनामाचा जप करील त्यांचे कधीही नुकसान होणार नाही, असा एका प्रकारे उपदेश केला. गांधीजींची रामावरील श्रद्धा मोठेपणी वाढतच गेली ती अगदी शेवटच्या श्वासपर्यंत!
दशरथ राजाने आपल्या मुलाचे नाव राम ठेवले होते. परशुराम, बलराम यांच्या पित्यांनीही आपल्या मुलांचे नाव “राम’ ठेवले होते. राम सर्वांच्या हृदयात रममाण होणारा परमेश्वर आहे.
– अमेय गुप्ते