करोनाचा विळखा जगाभोवती जसजसा अधिकाधिक आवळत चालला आहे, तसतसे भारतासमवेत अनेक देशांत व्हेन्टिलेटर उपलब्ध किंवा तयार करण्याचे प्रयत्न गतिमान झाले आहेत.
करोना विषाणूचा फैलाव वेगाने होत असताना जगाला जेवढ्या संख्येने व्हेन्टिलेटर्सची गरज आहे, तेवढे सध्याच्या रुग्णालयांमध्ये उपलब्ध नाहीत. अविकसित आणि विकसनशील देशांप्रमाणेच विकसित देशांमध्येसुद्धा हीच परिस्थिती आहे. लंडनच्या इम्पिरियल कॉलेजच्या एका अहवालात असा अंदाज व्यक्त करण्यात आला आहे की, करोना विषाणूमुळे बाधित होत असलेल्या तीस टक्के रुग्णांना व्हेन्टिलेटरची गरज भासेल.
आज जगभरातील हजारो तज्ज्ञ, उद्योजक आणि स्वयंसेवी संस्था वेगवेगळ्या प्रकारे ही समस्या सोडविण्याच्या प्रयत्नात आहेत. त्यासाठी सहजगत्या उपलब्ध असणारी साधने वापरून व्हेन्टिलेटर तयार करण्याचे प्रयत्न केले जात आहेत आणि नवनवीन डिझाइनच्या स्वरूपात सार्वजनिकरीत्या ती उपलब्ध करून दिली जात आहेत. आफ्रिका, आशिया आणि लॅटिन अमेरिकेसारख्या विकसनशील देशांतील लोकांना या डिझाइन्सच्या मदतीने व्हेन्टिलेटर बनविणे शक्य व्हावे, असा प्रयत्न केला जात आहे. एकट्या मार्च महिन्यातच सुमारे डझनभर प्रोटोटाइप व्हेन्टिलेटर इंटरनेटवर उपलब्ध करून देण्यात आले आहेत.
वास्तविक, व्हेन्टिलेटरची काम करण्याची पद्धत गुंतागुंतीची नसली तरी व्हेन्टिलेटरचे काम अत्यंत संवेदनशील असते, हे खरे. तो एखाद्या रुग्णाच्या जीवनमरणाचा प्रश्न असतो. अशी उपकरणे खात्रीलायक बनविण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे, त्यांच्या वारंवार चाचण्या घेणे, जेणेकरून त्यातील कमतरता दूर होतील आणि ही उपकरणे अधिकाधिक निर्दोष होतील. सामान्य स्थितीत व्हेन्टिलेटरसारख्या उपकरणांच्या चाचणीला बरेच दिवस लागतात.
परंतु आता परिस्थिती अशी आहे की, व्हेन्टिलेटर्सची तातडीने गरज आहे. अन्य साधने बनविणाऱ्या कंपन्यांनाही युद्धपातळीवर व्हेन्टिलेटर्सचे उत्पादन करण्याचे आदेश ब्रिटन सरकारने दिले आहेत. अनेक कंपन्या आपली अन्य उत्पादने तयार करण्याचे काम सोडून व्हेन्टिलेटर तयार करण्याच्या कामात गुंतल्या आहेत. कारण जगाला व्हेन्टिलेटर पुरविणारा चीन हा प्रमुख देश असून, तेथे ती तयार करण्याचे काम बंद आहे. परिणामी, फॉर्म्युला वन रेसशी संबंधित कंपन्या, व्हॅक्युम क्लीनर बनविणाऱ्या कंपन्याही व्हेन्टिलेटरच्या उत्पादनात उतरल्या आहेत.
झोपेत असताना श्वसनात अडथळे येत असल्याची तक्रार करणाऱ्या रुग्णांसाठी मास्क बनविणाऱ्या एका कंपनीनेही व्हेन्टिलेटर आणि मास्क तयार करण्याचे काम युद्धपातळीवर सुरू केले आहे. याखेरीज वैद्यकीय आणि अभियांत्रिकी क्षेत्रातील तज्ज्ञ उपलब्ध साधनांच्या मदतीने तातडीने व्हेन्टिलेटर कसे तयार करता येतील, या प्रयत्नात गुंतले आहेत. त्याचप्रमाणे एका व्हेन्टिलेटरच्या मदतीने दोन किंवा त्याहून अधिक रुग्णांवर उपचार करता येणे शक्य होईल, अशीही उपकरणे शोधून काढण्याचे काम सुरू आहे. विकसित देशांकडे उपलब्ध संसाधनांचा विचार करता, हे देश अशा प्रकारे तातडीने व्हेन्टिलेटरचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर सुरूही करू शकतील. परंतु विकसनशील देशांमध्ये या प्रयत्नांना मर्यादा येत आहेत. तथापि, भारतासारख्या देशात अनेक प्रतिभावंत युवक मास्क आणि व्हेन्टिलेटर तयार करण्यासाठी जिवाचे रान करीत आहेत. निकटच्या भविष्यात होऊ शकणारी मागणीतील वाढ लक्षात घेता सर्वचजण उपलब्ध साधनसामग्रीनिशी व्हेन्टिलेटर तयार करण्याच्या कामात गुंतले आहेत.
ऑक्सफर्ड विद्यापीठ तसेच लंडनच्या किंग्ज कॉलेजने ऑक्सव्हेन्ट नावाचा उपक्रम सुरू केला आहे. या प्रकल्पातून प्रोटोटाइप व्हेन्टिलेटर विकसित केला जात आहे. आयर्लंडची राजधानी डब्लिन येथील विद्यापीठात शिक्षण घेत असलेले कॉलिन क्यो हे 3-डी प्रिन्टिंगमधील तज्ज्ञ आहेत. सामुदायिक स्वरूपात उपलब्ध संसाधनांच्या माध्यमातून त्यांनी व्हेन्टिलेटरचा पहिला प्रोटोटाइप तयार केला आहे. रुग्णवाहिकेत व्हेन्टिलेटरला पर्याय म्हणून वापरल्या जाणाऱ्या उपकरणाप्रमाणेच तो काम करतो. या प्रोटोटाइप व्हेन्टिलेटर्सची सर्वांत मोठी अडचण अशी की, अमेरिकेतील एफडीए किंवा ब्रिटनमधील एमएचआरए यासारख्या निकष ठरविणाऱ्या संस्थांकडून त्यांना मंजुरी मिळण्यास वेळ लागू शकतो. नेमका तोच या संकटाच्या क्षणी खूप कमी आहे.
व्हेन्टिलेटर बनविण्यासाठी वापरण्यात आलेल्या सुट्या भागांची गुणवत्ता उत्तम राखणे हेसुद्धा एक मोठे आव्हान आहे. कारण, व्हेन्टिलेटरच्या आतून ऑक्सिजन वाहत असतो आणि त्यामुळे त्यातील सुटे भाग लवकर झिजतात. त्याचप्रमाणे व्हेन्टिलेटर तयार करताना वापरण्यात येणारे सुटे भाग अग्निरोधकही असावे लागतात. आव्हाने मोठी आहेत. परंतु त्यावर मात करण्यासाठी देशोदेशी अनेकांकडून प्रचंड मेहनत घेतली जात आहे.
– नोंद प्रा. विजया पंडित