अरुण गोखले
आपली संस्कृती ही ईश्वरनिष्ठ आहे. ॐकार हे त्या ईश्वराचे, परब्रह्माचे एक प्रतीक आहे. स्वामी विवेकानंदांनी तर या ओंकारास तो एक सर्वव्यापी, सर्वसाक्षी परमात्मा आहे असेच म्हटले आहे. ॐकार हे आपल्या संस्कृतीतील मानाचे चिन्ह आहे. त्यामधूनच सकल विश्वाची निर्मिती झाली आहे. ओंकारात अ, उ आणि म या तीन अक्षरांचा समावेश असून त्यावरील चंद्रकोर ही अर्धमात्रा आहे. अ म्हणजे ब्रह्मा, उ म्हणजे विष्णू आणि म म्हणजे महेश असाही याचा दुसरा अर्थ आहे.
योगमार्गाचा अभ्यास करणाऱ्या साधक उपासक लोकांच्या दृष्टीने ॐकार म्हणजे नाद ब्रह्माचे रूप आहे. वेद, शास्त्रं, पुराणं, छंद आदींची उत्पत्तीही या ओंकारातूनच झालेली आहे. गीत, नृत्य, गायन, वादन या कलाही या ॐकारातूनच निर्माण झालेल्या असून त्यांची साधना हीसुद्धा एक प्रकारची ॐकाराचीच उपासना आहे. ॐकार लावणे हा योगाभ्यासातला फार महत्त्वाचा भाग आहे. ॐकाराचा संबंध आपला श्वास आणि प्राणवायू ह्यांच्याशी असल्याने ॐकार साधनेला तनामनाच्या आरोग्यात विशेष स्थान आहे.
ॐकार साधना करण्यासाठी साधकाने प्रथम स्थिर आसनावर बसावे. ॐकार म्हणताना प्रथम “अ’ चा उच्चार केला जातो. त्यावेळी तोंडाचा चंबू सारखा आकार होतो. या अवस्थेत विष्णूंचे स्मरण केले जाते. “म’ चा उच्चार करताना ओठ मिटले जातात, हे सृष्टीच्या लयाचे प्रतीक आणि शिवाचे स्मरण आहे. ओंकाराचे उच्चारण आपणास परमतत्त्वाची भेट करवून देणारे आहे. ॐ हे परमतत्त्वाचे स्वरूप आहे ह्या विधानास भागवतातल्या “ओंकार मीच आहे’ या श्रीकृष्ण वचनाची जोड आहे.
ॐ चिन्हाकडे एकटक ध्यान लावून बसले असता त्या योगे चंचल मनास आवर घालणे, वृत्ती स्थिर करणे, मन एकाग्र करणे या सारख्या गोष्टी साध्य होण्यास मदत होते. कोणताही मंत्र हा त्याच्या उच्चारणा आधी ॐ लावून म्हटल्यास तो मंत्र सिद्ध होण्यास मदत होते. ओंकार हा स्वत:च एक बीज मंत्र आहे. ओंकार हेच गजाननाचे रूप आहे, असे तुकोबांनी अभंगात म्हटले आहे तर ज्ञानदेवांनी ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्याच अध्यायात- “ओम नमोजी आद्या…’ या शब्दांनी ओंकाराचा जयजयकार केलेला आहे. योगासन, दीर्घश्वसन आणि प्राणायाम या मार्गांनी पुढे जात जात जर ही ओंकार साधना केली, तो जपला, तर आपले व्यक्तिमत्त्व विकसित होण्यासही त्याची बहुमोल मदत नक्कीच मिळते.