अरुण गोखले
आपल्या संस्कृतीमध्ये स्वस्तिकास एक शुभचिन्ह म्हणून मानाचे स्थान आहे. ते शुभ संकेताचे प्रतीक असून त्याचा अर्थ हा शुभ असो, कल्याण असो, मंगल असो असा आहे. स्वस्तिक या शुभ चिन्हामध्ये ज्या देवता सामावलेल्या आहेत त्यांची नावे श्रीगणेश, शिवपार्वती, लक्ष्मीनारायण, ब्रह्मा, सूर्य, इंद्र आणि वायू. अर्थातच या स्वस्तिक लेखन, पूजनाने या देवतांच्या कृपाप्रसादाच्या स्वरूपात आपल्याला शांती, समृद्धी, मांगल्य आणि पावित्र्य ह्या गोष्टी निश्चितच प्राप्त होतात.
स्वस्तिक चिन्ह हे सूर्यदेवाचे आसन असल्याने त्यातून शोभा, उल्हास, कार्यप्रेरणा, अज्ञानरूपी अंधाराचा नाश, अशुभाचे निराकरण आणि शुभाचे आगमन हे संकेत मिळतात. हे शुभ चिन्ह आपल्याला अंगणातील रांगोळी, पूजेच्या कलशावर, लग्न समारंभात वधुवरांमध्ये धरलेल्या अंतर्पाटावर पाहायला मिळते. तसेच ते दारावरचे तोरण, देवघर, मठ मंदिरे, चित्र, फोटो, अलंकार, बाळलेणी ह्यात सहजतेने पाहू शकतो. आपल्याकडे पूर्वीपासून नवजात बालकाला षष्ठीच्या दिवशी अशाच स्वस्तिक रेखाटलेल्या वस्त्रावर निजविण्याचीही पद्धत आहे. त्यामागेही या शुभ शकुनाने बाळाच्या भावी जीवनातही सर्व काही शुभ आणि मंगल घडो हीच भावना असते किंवा ती तशीच असायला हवी, हे नाकारून चालणार नाही. घरच्या सौभाग्यवतीने देवाजवळ रांगोळी काढताना किंवा पूजेपूर्वी तिथे स्वस्तिक काढल्यास तिच्या सौभाग्याचेही वर्धन होते, असे पद्म पुराणात म्हटले आहे.
हे स्वस्तिकाचे चिन्ह कसे काढावे या संदर्भातही काही खास सूचना जाणकार लोकांकडून दिल्या जातात. या चिन्हाच्या रेखाटनाचीही विशिष्ट अशी पद्धती ठरवलेली आहे. ती जाणून घेऊन त्या पद्धतीनेच आणि लाल रंगानेच हे चिन्ह रेखाटणे हे अधिक योग्य होय. या चिन्हातील उभी रेघ म्हणजे विश्व उत्पत्तीची संकेत रेषा आहे, तर आडवी रेषा ही विश्व विस्ताराचा संकेत आहे. या चिन्हाचा मध्यबिंदू म्हणजेच भगवान श्री महाविष्णू ह्याचे नाभिस्थान आहे की जे विश्व निर्मात्या ब्रह्मदेवाचे उत्पत्तीस्थान आहे, असे मानले जाते.
स्वस्तिक हे गतीचे द्योतक असून त्याच्या चारी बाजूच्या खुणा या अर्थातच धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष दर्शविणाऱ्या आहेत. तसेच हे विष्णूचे चार हात असून त्या हातांनी भगवान या सृष्टीचे संवर्धन करतात. ते चारही दिशांचे रक्षण आणि पालन करतात असेही मानले जाते.