माणसांचं चित्रण अनेक साहित्यिकांनी केलंय, प्रसंगांचं वर्णनही कथा-कादंबऱ्यांत गृहीतच आहे. पण भीतीदायक घटनेतून बचावलेल्या किंवा त्यात नातेवाईक गमावलेल्या माणसांच्या मनोभूमिकेचं, भावभावनांचं शब्दचित्र उभं करण्याचं महत्त्वाचं काम स्वेतलाना यांनी केलंय.
तत्कालीन रशिया आणि सध्याच्या युक्रेनमध्ये असलेल्या स्टान्लीस्लाव इथं 31 मे, 1948 ला स्वेतलाना यांचा जन्म झाला. वडील बेलारूसचे तर आई युक्रेनची. स्वेतलाना या मूळ पत्रकार. शोधपत्रकारितेचा पिंड असलेल्या या लेखिकेला मौखिक इतिहास गोळा करायचं भारी वेड. त्यासाठीच त्यांचं नाव जगभरात प्रख्यात आहे. स्वेतलाना यांचं बालपण बेलारूसमध्येच गेलं. शाळकरी शिक्षणानंतर मिन्स्कच्या बेलारशियन स्टेट युनिव्हर्सिटीतून 1972 मध्ये त्यांनी पत्रकारितेची पदवी घेतली. कॉलेजमध्ये असतानाच बॉरोझा आणि मिन्स्क इथल्या काही वर्तमानपत्रांत तसंच मिन्स्कमधल्या न्योमन या साहित्यिक नियतकालिकातही बातमीदार म्हणूनही त्यांनी काही काळ काम केलं. प्रत्यक्षात घडलेल्या घटनांवर लिखाणात तरबेज असलेल्या ऍलिस ऍडॉमविच आणि आर्टथोम बोरोविक यांचा स्वेतलाना यांच्या सुरुवातीच्या काळातल्या लेखनावर प्रभाव दिसतो. पत्रकार म्हणून त्यांनी, साक्षीदारांनी दिलेल्या माहितीवर आधारित लिखाण केलं. सोव्हिएत रशियाच्या इतिहासातल्या अनेक नाट्यपूर्ण घटनांचा अशा साक्षीदारांच्या तोंडून माहीत झालेला मौखिक इतिहास त्यांनी शब्दांत उतरवला. पत्रकारितेला साहित्याची जोड देत अनेक घटनांमधल्या भीती, थरार, दया, उत्कंठा अशा भावनांचं शब्दचित्र उभं केलं.
बेलारूसच्या तत्कालीन सरकारच्या छळाला कंटाळून स्वेतलाना यांनी बेलारूस सोडलं तेव्हा निर्वासितांच्या जागतिक संघटनेनं त्यांना आश्रय दिला. मग त्या पुढच्या दशकात पॅरिस, गोथेनबर्ग आणि बर्लिनमध्ये राहिल्या. 2011 मध्ये त्या पुन्हा मिन्स्कला परतल्या. दुसऱ्या महायुद्धात लढलेल्या अनेक महिलांच्या शब्दचित्रातून साकारलेलं “वॉर्स अनवुमनली फेस’ या त्यांच्या पुस्तकावर सगळ्यात जास्त चर्चा झाली. चेर्नोबिल अणूभट्टी दुर्घटनेनंतर त्यांनी हा दुर्घटनाग्रस्त परिसर तब्बल 10 वर्षे पायाखाली घातला. दुर्घटनेतल्या बाधितांच्या वेदना शब्दांत उतरवून “व्हॉइस फ्रॉम चेर्नोबिल : द ओरल हिस्टरी ऑफ ए न्युक्लिअर डिझास्टर’ हे पुस्तक साकारलं. अशा अत्यंत विपरित काळात मानवाच्या मनाच्या तळाशी होणाऱ्या भावमंथनाचा इतिहास लिहिणाऱ्या लेखिका म्हणून स्वेतलाना यांच्या नावाची नोंद इतिहासानं घेतली आहे. अशा काळात स्त्रिया, मुलं नि सामान्य माणसं आपल्या आतलं धैर्य टिकवून कसा तग धरतात, याचं तितकंच वास्तव, भावस्पर्शी आणि अर्थगर्भ शब्दचित्रण त्यांनी केलंय.
शोधपत्रकारितेचा नवा वस्तुपाठ स्वेतलाना यांनी घालून दिला. उपलब्ध साहित्य आणि साधनांपुरतं मर्यादित न राहता आणखी खोल खणून कधीच उजेडात न आलेली साधनं शोधणं, त्यांचा अर्थ लावणं, त्यातून प्रामाणिक निष्कर्ष काढून ते लेखणीच्या माध्यमातून लोकांसमोर ठेवणं ही खरी, वास्तववादी नीडर शोधपत्रकारिता स्वेतलाना यांनी स्वतःपासून सुरू केली. चेर्नोबिल अणूभट्टीच्या दुर्घटनेनंतर प्रत्यक्ष बाधित परिसरात जीवाचा धोका पत्करून तब्बल दहा वर्षे केलेली पायपीट त्यांची शोधपत्रकारितेची जिगर दाखवते. पत्रकारितेतल्या वास्तवाला अजिबात धक्का न देता त्यावर साहित्यिक आभूषणं चढवण्याचा त्यांनी पाडलेला पायंडा येणाऱ्या पिढ्यांसाठी दिशादर्शक ठरेल.
सोव्हिएत रशियाचा पाडाव हा एका अर्थाने कम्युनिस्ट विचारसरणीचा पाडाव मानला गेला. त्यामुळे कम्युनिस्ट विचारांसाठी समर्पित अनेकांनी तो वैयक्तिक पराभव मानून आत्महत्या केल्या किंवा तसा प्रयत्न केला. अशा प्रसंगांतल्या हयात लोकांना भेटून, त्यांच्याकडून माहिती घेऊन, त्यांची मनोभूमिका समजावून घेत त्यांनी ती लेखणीच्या माध्यमातून लोकांसमोर मांडली. ही त्यांची अत्यंत धाडसी, कल्पक आणि मनोवेधक कृती होती. त्यांचं हे लिखाण कम्युनिस्ट विचारविरोधी आहे असं अनेकांना वाटू लागलं. त्यातून स्वेतलाना यांच्या पुस्तकावर बंदी घालण्याचाही प्रयत्न झाला, त्यांचा छळही करण्यात आला पण तरीही त्या न डगमगता खंबीरपणे उभ्या राहिल्या.
लास्ट विटनेस, झिंकी बॉईज (1990), एनचॅंटेड विथ डेथ (1993) चेर्नोबिल प्रेयर (1999), सेकंडहॅंड टाइम : द लास्ट ऑफ द सोव्हिएट्स (2013) हे त्यांच्या लेखणीतून उतरलेले आणखी काही ग्रंथ. “वॉर्स अनवुमनली फेस’ ही त्यांची पहिली कादंबरी सोव्हिएत रशियातल्या एका मासिकातून 1984 मध्ये प्रसिद्ध झाली. 1985 मध्ये अनेक प्रकाशकांनी ती छापली. यात दुसऱ्या जागतिक महायुद्धातल्या याआधी कधीच उजेडात न आलेल्या अनुभवांचं चित्रण होतं. “द लास्ट विटनेस : द बुक ऑफ अनचाइल्डलाइक स्टोरीज’मध्ये युद्धाच्या काळातल्या लहान मुलांच्या भावनांचं चित्रण आहे. माहितीपट, चित्रपट, नाटकं आणि पटकथांसाठीही स्वेतलाना यांनी लेखन केलंय.
स्वेतलाना यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे अनेक पैलू असल्यामुळेच त्यांचं लेखनही बहुपेडी आहे. त्यांचं लेखन हा समर्पित शोधपत्रकारितेचा सर्वोत्तम नमूना आहे. एका अर्थानं तो मानवी मनोभूमिकांच्या स्थित्यंतरांचा, आदानप्रदानाचा, परस्परसंवादाचा इतिहास आहे तर दुसरीकडं एका संवेदनशील मनानं, दुसऱ्या मानवी मनातल्या भावनांना टिपून वास्तववादी आस्वादक लेखणीतून उतरलेलं ते साहित्य आहे. साहित्य आणि इतिहास या दोन्ही अर्थानं स्वेतलाना यांचं कार्य म्हणूनच महत्त्वाचं ठरतं.
लोकांचे सत्य अनुभव, जबाब, साक्षी-पुरावे, कागदपत्रं यांच्या सखोल अभ्यासाच्या आधारे लिखाण करण्याच्या या पद्धतीला स्वेतलाना शोधार्थी साहित्य म्हणतात. त्यांच्या या नव्या लेखनशैलीचा आणि समर्पित साहित्यिक पत्रकारितेचा जगभरात गौरव केला गेला. ऑर्डर ऑफ द बॅज ऑफ ऑनर, युनियन ऑफ सोव्हिएट रायटर्स, नॅशनल बुक सीरिज सर्कल ऍवार्ड, ऍवार्ड फॉर लिटररी रिपोर्ताज, प्रिक्स मेडिसिस, पीस प्राइज ऑफ द जर्मन बुक हेड, ऑर्डर ऑफ द आर्टस् ऍण्ड लेटर्स, बेलारशियन डेमोक्रॅटिक रिपब्लिक पुरस्कार अशा कित्येक पुरस्कारांवर स्वेतलाना यांनी मोहर उमटवली आहे. आपल्या साहित्यिक पत्रकारितेतून वेदनांना भेदून पुढं जाणाऱ्या मानवी धैर्याच्या कहाण्या स्वेतलाना यांनी सांगितल्यात असं, स्वीडिश अकादमीनं त्यांचा गौरव करताना म्हटलंय. कथावृत्तांत या नव्या प्रकाराला दिलेला जन्म हे त्यांचं सर्वात मोठं योगदान असल्याचंही अकादमीनं म्हटलंय.
-डॉ. भालचंद्र सुपेकर