– श्रीकांत कात्रे
माणदेशी फाउंडेशन आणि माणदेशी महिला सहकारी बॅंक या दोन्ही संस्थांनी महिलांच्या विकासासाठी मोठे योगदान दिले. त्यामुळेच नाशिक जिल्ह्यातील आदिवासी तालुक्यांमधील महिलांना स्वावलंबी बनविण्याची चालना सुनंदा भुसारे यांना मिळाली…
आदिवासी विभागात विकास साधण्यासाठी अधिक संधी आहे. त्यात माणदेशीसारखे व्यासपीठ मिळाले आणि ग्रामीण भागातील महिलांसाठी काम करण्याच्या विचारांना चालना मिळाली. सुनंदा भुसारे सांगत होत्या. माणदेशी फाउंडेशनच्या नाशिक शाखेत फिल्ड ऑफिसर म्हणून त्या 2019 पासून काम पाहतात. पेठ आणि सुरगाणा या तालुक्यांतील महिलांना स्वावलंबी बनण्यासाठी त्या माणदेशीच्या माध्यमातून प्रोत्साहन देतात.
त्यांना विविध विषयांचे प्रशिक्षण देण्यापासून ते त्यांच्या व्यवसाय उभारणीपर्यंतचे मार्गदर्शन त्या करीत असतात. त्यातून आतापर्यंत 700 ते 800 महिलांनी व्यवसाय सुरु केला आहे. सुनंदा यांचे एम. ए. बी. एड. पर्यंत शिक्षण होऊन त्या नोकरी करत होत्या. त्यांना दोन लहान मुले होती. त्यापैकी एकाच्या अपघाती मृत्यूने त्या पुरत्या खचून गेल्या. काही वर्षे त्या घरातच झोपून रहायच्या. त्यांची बहिण माणदेशीचे काम करायची. त्यांनी सुनंदा यांना माणदेशीत येऊन काम करण्याचा प्रयत्न कर, असे सुचवले. त्यामुळे त्या माणदेशीत आल्या.
“माणदेशीतील सुरवात इतकी छान झाली की त्या कामात सारे दुःख विसरुन त्या पूर्ण गुंतून गेल्या. नकारात्मक जगण्याला कलाटणी मिळाली. माणदेशीच्या प्रोत्साहनामुळे महिलांना उद्योग व्यवसायासाठी चालना देऊ लागले, असे त्या सांगत होत्या. हा सारा विभाग शेतीवर अवलंबून असल्यामुळे सुरवातीला शेती आणि शेतीपूरक जोडधंद्यांवर लक्ष केंद्रित केले. शेळीपालन व कुक्कुटपालन या व्यवसायांना गती दिली. नंतर नेमकी दिशा देण्यासाठी माणदेशीच्या मार्गदर्शनानुसार सर्वेक्षण केले.
भातशेतीशिवाय काहीच उत्पन्नाचे साधन नव्हते. व्यवसायासाठी भांडवल नव्हते. भाताचा हंगाम संपला की उपजिविकेसाठी स्थलांतर करायचे. नाशिक भागातील द्राक्षबागात काम करायचे. यामध्ये महिलांना खूपच त्रास सहन करावा लागायचा. मुलांच्या शिक्षणाची आबाळ व्हायची. या महिलांना कमी भांडवलातील मशरुमचे उत्पादन घेण्याचे सुचवले. आइस्ट्रा जातीचे मशरूम कसे लावायचे, इथपासून त्याचे मार्केटिंग कसे करायचे याचे माणदेशीकडून प्रशिक्षण देण्यात आले. एक ते दीड हजार रुपये गुंतवून महिलांनी दहा ते बारा हजार रुपयांचे उत्पन्न मिळवले.
आठवडा बाजार, हॉटेल्स आदी ठिकाणी मशरूमची मागणी वाढली. रोजगाराची नवीन संधी उपलब्ध झाली. बचत गटांद्वारे महिलांना विविध प्रकारे रोजगार मिळवण्यासाठी प्रयत्न करण्याचे सुचविले. शेळीपालन, कुक्कुटपालन, टोमॅटो, भाजीपाला उत्पादन अशा व्यवसायांसाठी नाशिक जिल्हा बॅंकेशी जोडून व्यवसाय सुरु केले. महिलांच्या या प्रयत्नांमुळे प्रामुख्याने महत्त्वाचे म्हणजे स्थलांतर रोखण्यात यश आले. माणदेशीने महिलांना बचतीचे महत्त्व पटवून देत बचत गटांना प्राधान्य दिले. महिलांपैकी 30 टक्के अशिक्षित महिलांना मशरूम उत्पादनापासून पॅकेजिंग, मार्केटिंग करण्यापर्यंतचे प्रशिक्षण दिले.
हे करताना तुमची वेशभूषा कशी असावी, लोकांशी कसे बोलावे असे बारकावेही शिकवले. सेंद्रीय पद्धतीचे नागली, हातसडीचा तांदळाचे उत्पादन, करवंदाचं लोणचे, निरगुडीचे तेल ऊडीद, कुलथ, मशरूम अशी उत्पादने नियोजनबद्ध पद्धतीने तयार होऊ लागली. नाशिकमधील काही संस्था, 40 ते 50 व्यापाऱ्यांनी या उत्पादनांची मागणी केली आहे. माणदेशीतर्फे समन्वय साधून या उत्पादनांना या संस्था, व्यक्तींपर्यंत पोहचवण्यात येणार आहेत. या भागात अजूनही पारंपरिक पद्धतीने शेती होते.
आता आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासाठी महिलांना प्रवृत्त करायला सुरुवात केली आहे. त्यासाठी सुनंदाताई प्रत्येक गावात जातात. ग्रामसभा घेतात. 200 ते 250 महिलांना मार्गदर्शन करतात. भात लावणीचे, कापणीचे यंत्र घ्यावे, शेवया-पापडाचे यंत्र, तेलासाठी लाकडी घाणा घेण्याचे आवाहन त्या करतात. त्यातूनच सावरणा या गावातील महिलांनी राईस मिल सुरु केली असल्याचे त्या सांगतात. माणदेशी या एकमेव संस्थेमुळे या आदिवासी तालुक्यातील महिलांना स्वावलंबी होण्याची संधी मिळाली, असे त्या सांगतात.
माणदेशीकडे व्यवसाय सुरु करण्यासाठी 50 प्रकारचे पर्याय उपलब्ध आहेत. तोही प्रयत्न होईल. मात्र, माणदेशीच्या मार्गदर्शनाखाली शेती व निगडित जोडधंद्यांतून सध्या तरी महिला स्वावलंबी बनत आहेत, असे त्या स्पष्ट करतात. सुनंदा भुसारे यांच्या मेहनतीतून आदिवासी महिला प्रगतीपथावर यशोगाथा माणदेशी महिलांची श्रीकांत कात्रे माणदेशी फाउंडेशन आणि माणदेशी महिला सहकारी बॅंक या दोन्ही संस्थांनी महिलांच्या विकासासाठी मोठे योगदान दिले. त्यामुळेच नाशिक जिल्ह्यातील आदिवासी तालुक्यांमधील महिलांना स्वावलंबी बनविण्याची चालना सुनंदा भुसारे यांना मिळाली…
माणदेशी महाराष्ट्र, गुजरात आणि कर्नाटक या तीन राज्यात कार्यरत आहे. प्रशिक्षण देताना कायम ज्या भागात ट्रेनिंग द्यावयाचे आहे त्याभागाची गरज लक्षात घेवून आपण महिलांना ट्रेनिंग देत असतो. ट्रेनिंगमधून महिला स्वत:चा व्यवसाय उभा करतात. मोलमजुरी करणाऱ्या महिला स्वत: बिझनेस चालवितात आणि मालकीन बनतात. महिलांनी तयार केलेल्या मालाला बाजारपेठ मिळावी म्हणून माणदेशी त्यांच्यासाठी बाजारपेठ उपलब्ध करुन देते.
महिलांमध्ये मार्केटिंग हॅबिट डेव्हलप करणे हे फार महत्वाचे असते. त्यासाठी माणदेशी महिलांना आठवडा बाजारात दुकान लावण्यापासून ते विविध एक्झिबिशन्समध्ये भाग घेण्यासाठी जागा मिळवून देते आणि प्रोत्साहित करते. माणदेशीने “ई-बझार’ या ऑनलाईन मार्केटिंग प्लॅटफॉर्मसोबत मुंबई येथे शेतकरी व महिला उद्योजिकंच्या मालाला बाजारपेठ मिळावी म्हणून दुकान देखील सुरु केले आहे.
– वनिता शिंदे, प्रशासन अधिकारी, माणदेश