जयेश राणे
कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी कपडे धुणे, भांडी घासणे, स्वयंपाक करणे आदी दैनंदिन घरकाम करणारा एक महिला वर्ग आहे. अयोग्य विचारसरणीमुळे त्यांना “कामवाली बाई’, असे अधिकांशपणे बोलले जाते. त्या व्यक्तीसमोर जरी हा शब्दप्रयोग केला जात नसला, तरी इतरांशी चर्चा करताना मात्र तो शब्द उच्चारला जातो. आमच्याकडे अमुक घरकाम करण्यासाठी माणसं आहेत, असे दाखवण्याचा हा एक भाग असतो. त्यामध्ये घमेंडखोरपणाच जाणवतो.
सध्याच्या सुशिक्षित स्त्री वर्गाला स्वतःच्याच घरातील वरील घरकामे करणे नोकरी-व्यवसाय यामुळे शक्य होत नाही; पण काहीप्रसंगी ती करण्याची वेळ आली अथवा घरकाम म्हणून ज्यांना नेहमीच ती कामे करावी लागतात. ते इतरांना याविषयी सांगताना घरच्यांनी मला “कामवाली बाई’च केले आहे, माझी स्थिती “कामवाल्या बाई’सारखी झाली आहे, असे कुत्सितपणे बोलतात. काम हे काम असते, मग ते घरचे असो वा कार्यालयातील. येथे घरचे काम आणि कार्यालयातील काम याकडे पाहाण्याचा दृष्टिकोन पूर्णपणे वेगळा आहे. त्यामुळे तुलना करण्याकडेच अधिक लक्ष असते. स्त्री असो वा पुरुष दोघांनाही घरची कामे करताना समाधान वाटले पाहिजे. अमुक काम स्त्रियांचे आहे ते मी का करू? असे बोलून पुरुषी रुबाब वगैरे दाखवू नये. यामुळे वादच संभवतात. वादासाठी छोटी ठिणगीही पुरेशी असते.
स्वतःच्या घरी स्वतःला घरकाम करावे लागते म्हणून कोणी कामवाली बाई होत नाही. हे केवळ चुकीच्या विचारांचे भूत मानेवर बसल्याचा परिणाम आहे. या व्यतिरिक्त याला काहीही म्हणता येणार नाही.
लक्षवेधी मुद्दा असा की, घरकाम करणाऱ्या स्त्रियांचा शारीरिक व्यायाम या कामांच्या माध्यमातून होत असतो. त्यामुळे त्यांचे शरीर तंदुरुस्त राहण्यास साहाय्य होते. शरीर सतत कार्यरत राहात असल्याने पचनप्रक्रिया उत्तम चालू राहते. शरीराला आवश्यक तो व्यायाम मिळत असल्याने मरगळ दूर होऊन चपळता अंगी आलेली असते.
ज्या ठिकाणी आपण नोकरी करतो त्या आस्थापनाचा मालक ही तुमच्याकडे चाकर म्हणूनच बघत असणार, हे लक्षात घेतले जात नाही. आपल्याकडे घरकाम करण्यासाठी येणाऱ्या व्यक्तीला आपण नोकर समजतो, तर आपल्यालाही आपल्यापेक्षा पुढच्या श्रेणीतील व्यक्ती तेच समजत आहे, याचे भान ठेवून वागले पाहिजे.
आजच्या धावपळीच्या जीवनात वस्तुस्थिती अशी आहे की, घरकाम करण्यासाठी घरी येणारी व्यक्ती तिचे नेमून दिलेले काम पूर्ण केल्यावर तिच्या पुढील कामासाठी अथवा घरी जाते; मात्र विशेषतः खासगी आस्थापनांत काम करणारा कर्मचारी वर्ग अक्षरक्ष: राबराब राबत असतो. या राबण्याला काही अर्थ तरी आहे का?’, असा प्रश्न मनात घुटमळत असतो; पण याविषयी कुणाकडे तोंड उघडणार? अमुक व्यक्ती कामाविषयी प्रतिक्रियात्मक बोलत होती, असे वरिष्ठांना कुणीतरी सांगितले अथवा त्यांनीच ते ऐकले, तर नोकरी जाण्याची भीती असते. त्यामुळे निमूटपणे समोर येईल तेवढे काम घरी जाण्याच्या वेळेकडे न बघता पूर्ण करून द्यायचे, याकडेच लक्ष केंद्रित केले जाते. आस्थापनात काम करत असल्याने बाह्यत: उंची कपडे परिधान केले जात असले, तरी कामाविषयी मानसिक समाधानाच्या उंचीत वाढ होण्याचा विचार करणे, म्हणजे दिवसा स्वप्न पाहण्यासारखे आहे. असे असताना घरकाम करण्यासाठी येणारी व्यक्ती आस्थापनात काम करणाऱ्यांच्या तुलनेत अल्प वेतन घेत असली, तरी ती अनेक घरांतील कामे आटपून वेळेत घरी पोहोचत असते. त्या ज्यांची घरकामे करून आलेल्या असतात, ते मात्र वेळेतच
स्वतःच्या घरी येतील याची निश्चिती नसते. खासगी आस्थापनात पोहोचण्याची वेळ (पंचिंग टाइम) निश्चित असते; मात्र निघण्याची वेळ अनिश्चित असते. शब्दांचा उपयोग करताना जपूनच केला पाहिजे. घरकाम असले, तरी त्याकडे काम या व्यापक दृष्टीनेच पाहिल्यास बोलताना जीभ घसरणार नाही, तसेच कार्यालयीन कामापेक्षा अन्य प्रकारचे काम करणाऱ्यांचाही आदर केला जाईल. आपल्या बरोबरीच्या व्यक्तींसह बोलताना प्रेम ओतू जाईपर्यंत बोलायचे, त्यांच्याशीच जवळीक ठेवायची असा कोतेपणा करून काहीच साध्य होत नाही. मनाच्या एका कोपऱ्यात कनिष्ठ काम करणाऱ्यांविषयी अढीच राहते. शिक्षण घेऊन आपण काय शिकलो? माणूस म्हणून दुसऱ्या माणसाचा विचार करायला शिकणे, हेच आधी मूळ शिक्षण आहे. त्याचीच आजमितीस प्रचंड वानवा आहे. “कामवाली बाई’, अशा शेलक्या शब्दाचा उपयोग न करता “घरकाम करण्यासाठी अमुक ताई/काकू येतात’, असे म्हणता येईल.