मेघश्री दळवी
बीटलज्यूस हा ओरायन तारकासमूहातला महाप्रचंड लालसर तारा. शास्त्रीय भाषेत रेड सुपरजायंट. आपल्यापासून जवळजवळ साडेसहाशे प्रकाशवर्ष इतक्या प्रचंड अंतरावर असूनही रात्रीच्या आकाशात सहज दिसू शकतो इतका तो अवाढव्य आहे. गेली कित्येक वर्षें आपण बीटलज्यूसचं निरीक्षण करत आहोत, त्याच्या नोंदी ठेवत आहोत. आज बीटलज्यूस नव्याने चर्चेत आहे तो त्याचा प्रकाश मंदावत असल्याने.
बीटलज्यूसचं वस्तुमान आणि आकारमान महाप्रचंड आहे. या अगडबंब आकारामुळेच तो अस्थिर आहे आणि विस्फोटाच्या उंबरठ्यावर उभा आहे. सूर्याच्या निदान वीसपट असलेलं त्याचं वस्तुमान कमी होताना आढळलेलं आहे. त्याच्या गाभ्यातल्या प्रक्रियांमुळे हलक्या मूलद्रव्यांचं संमीलन (फ्यूजन) होऊन जड मूलद्रव्यं निर्माण होत असल्याचं हे चिन्ह आहे. त्याचा आकारही सतत बदलत असतो. कधी त्याचा व्यास सूर्याच्या साडेपाचशे पट असतो, तर कधी नऊशे पट. त्यामुळे लवकरच स्फोट होऊन तो सुपरनोव्हा होईल असं भाकीत शास्त्रज्ञ कित्येक वर्षे करत आहेत. आता लवकरच म्हणजे खगोलशास्त्राच्या मोजपट्टीतलं लवकर आणि त्याचा अर्थ कदाचित उद्याच नाही तर आणखी लक्षावधी वर्षे थांबायला लागेल. तरीही बीटलज्यूसचा सुपरनोव्हा झालेला पाहायला अनेक शास्त्रज्ञ अधीर असतात आणि आपल्या आयुष्यात ही संधी येईल का विचार करत असतात.
म्हणूनच अंदाजे 85 लक्ष वर्षे वयाचा हा तारा मंदावतो आहे याकडे आता शास्त्रज्ञ डोळ्यात तेल घालून पाहात आहेत. बऱ्याच ताऱ्यांचं तेज कमी-जास्त होत असतं. त्यामुळे एका विशिष्ट मर्यादेत होणारा बदल हा नैसर्गिक समजला जातो. मात्र, अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ एडवर्ड गुनन यांच्या मते, बीटलज्यूसचं तेज या मर्यादेपलीकडे कमी झालेले आहे. जगभरातील अनेक शास्त्रज्ञांनी त्याला दुजोरा दिला आहे. पृथ्वीवरून दिसणाऱ्या ताऱ्यांमध्ये दीप्तीवरून उतरता क्रम लावला तर बीटलज्यूस साधारणपणे बारावा असतो. मात्र अलीकडे त्याचा क्रमांक घसरून एकविसावा आला आहे.
यामागे आपल्याला अपरिचित अशी काही वैश्विक घटना किंवा कारणमीमांसा असू शकेल ही शक्यता लक्षात घेऊनही बीटलज्यूसची अखेर जवळ आली आहे अशी खात्री शास्त्रज्ञ व्यक्त करत आहेत. याचा कोणताही धोका आपल्याला नाही. खरोखरीच तो सुपरनोव्हा झाला तर त्याच्या प्रकाशात झपाट्याने वाढ होऊन तो पौर्णिमेच्या चंद्राइतका देदीप्यमान होईल. त्यानंतर तो दिवसा दिसू शकेल इतका तेजस्वी होईल. शेवटी तर त्याच्या प्रकाशामुळे आपली सावली पडण्याइतपत तो प्रखर होईल. हे अभूतपूर्व दृश्य नेत्रदीपक असेल.
जरी आपण आज बीटलज्यूसचं निरीक्षण करत असलो, तरी त्याचा प्रकाश आपल्यापर्यंत पोचायला साडेसहाशे वर्षे लागत असल्याने ज्या घटनांचा अंदाज आपण बांधत आहोत, त्या तर आधीच घडून गेलेल्या आहेत! अवकाशाच्या विशाल विस्तारामुळे अशा विलक्षण गोष्टींचा अनुभव आपण घेऊ शकतो, आणि या अतिभव्य पातळीवरची उत्क्रांती याची देही याची डोळा पाहू शकतो.