– मेघश्री दळवी
ज्वालामुखींचा उद्रेक होतो तेव्हा पृथ्वीच्या पोटातला तप्त लाव्हा रस जोराने बाहेर येतो आणि आजूबाजूला वेगाने पसरत जातो. वाटेत येणाऱ्या लहानमोठ्या वस्त्यांना लाव्हारसाने बेचिराख केल्याची उदाहरणं आहेत.
पण निसर्ग जसा एकीकडे विनाश करत असतो तसा दुसरीकडे नवीन काही निर्माणदेखील करत असतो. सागरांच्या तळाशी असलेले ज्वालामुखी जेव्हा जागे होऊन असा लाव्हा फेकतात, तेव्हा काही वेळा नवी बेटं जन्माला येतात. तप्त लाव्हा थंड झाल्यावर ही बेटं कधी तगतात, तर कधी पुन्हा सागरात गडप होतात.
फिजीच्या जवळ पॅसिफिक महासागरात 2015 मध्ये एका मोठ्या ज्वालामुखीचा उद्रेक झाला. त्यातून बाहेर पडणाऱ्या लाव्हाचे थर एकमेकांवर थिजत गेले आणि उंची वाढल्यावर समुद्राच्या पृष्ठभागावर आले. त्यातूनच उभं राहिलं हुंगा-टोंगा-हुंगा-हापाय हे चिमुकलं बेट.
एरव्ही अशा लहानशा बेटांचा उदयास्त कधी होऊन जातो, पत्ता लागत नाही. पण आज मात्र उपग्रहांच्या साहाय्याने आपण दूरवर घडणाऱ्या अशा अनोख्या घटनांचा उत्तम प्रकारे मागोवा घेऊ शकतो.
या बेटाची खासियत म्हणजे आधीच अस्तित्वात असलेल्या दोन बेटांच्या मध्येच हे उभं राहिलं आहे. हे एक निसर्गातलं आश्चर्य. शिवाय पॅसिफिकच्या जोरदार प्रवाहांमध्येही ते टिकून राहिलं हे आणखी एक आश्चर्य. म्हणूनच या बेटाच्या अवघ्या सहा वर्षांच्या आयुष्याचं खास कौतुक.
हुंगा-टोंगा-हुंगा-हापाय आहे जेमतेम दोन किलोमीटर लांबी-रुंदी असणारं.
त्याच्यावरचं सर्वोच्च शिखर आहे सुमारे 120 मीटर इतक्या उंचीचं. पण या चिमुकल्याचं शास्त्रज्ञांच्या दृष्टीने खूप महत्त्व आहे. त्याच्या जन्मापासूनचा आतापर्यंतचा संपूर्ण प्रवास आपल्याकडे उपलब्ध आहे. उपग्रहांकडून मिळालेला असा अचूक डेटा असणारं हे पहिलंच बेट आहे. त्याचा याहीपुढचा प्रवास काटेकोरपणाने नोंदला जाणार आहे.
भूपृष्ठाची जडणघडण कशी होत जाते हे प्रत्यक्ष पाहण्याची शास्त्रज्ञांना ही एक बहुमोल संधी आहे. या बेटाचा काही भाग समुद्री लाटांनी झिजून गेला आहे. यापुढेही अशीच झीज होत राहते का याचं निरीक्षण सुरू आहे. त्यावरून या हुंगा-टोंगा-हुंगा-हापायच्या आयुष्याचा अंदाजही घेतला जात आहे.
एकीकडे या बेटाचा अभ्यास होत असताना दुसरीकडे निसर्ग आपली कामगिरी चोख बजावत आहे. हळूहळू या बेटावर सजीवसृष्टी आकार घेत आहे. शैवालाने तिथे जम बसवला आहे. बारीकसारीक झुडुपं वाढायला लागली आहेत.
गुलाबी रंगाची फुलं दिसायला लागली आहेत. इतकंच नव्हे तर अंडी घालण्यासाठी शेकडो सूटी टर्न पक्ष्यांनी या बेटाची निवड केली आहे. तिथे गेलेल्या मोजक्या संशोधकांना हा खरोखरीच एक सुखद धक्का होता.
मंगळावर ज्वालामुखी आहेत. तिथे लाव्हामधून सुपीक जमीन निर्माण झाली असेल का, त्यावर जीवसृष्टी तगू शकेल का, हा अभ्यास नासाचे शास्त्रज्ञ करत आहेत. हुंगा-टोंगा-हुंगा-हापाय या बेटाच्या निमित्ताने त्यांना पृथ्वीवरच एक संधी मिळाली आहे.