मेघश्री दळवी
सर्वांना भुरळ घालणारं जगातलं सर्वोच्च शिखर म्हणजे एव्हरेस्ट. हे अतिशय खडतर गिर्यारोहण असलं तरी दरवर्षी हौशी आणि अनुभवी मिळून सुमारे आठशे गिर्यारोहक एव्हरेस्टवर चढाई करतात. त्याच वेळी अनेक वेगवेगळ्या प्रकारच्या क्षेत्रातल्या संशोधकांसाठी एव्हरेस्टचा अभ्यास सुरू असतो. कोणी त्याची उंचीवर लक्ष ठेवत असतात, तर कोणी तिथल्या खडकांचं विश्लेषण करत असतात. अलिकडे हवामानबदल, म्हणजे क्लायमेटचेंजच्या दृष्टीने तिथला अभ्यास जास्त प्रमाणात होत आहे. याचाच एक भाग म्हणून एव्हरेस्टच्या शिखरावर मायक्रोप्लॅस्टिक आढळल्याचा अहवाल नुकताच प्रसिद्ध झाला.
वापरून टाकून दिलेलं प्लॅस्टिक कधी नद्यांमध्ये किंवा समुद्रात जातं, तर कधी उघड्यावर पडून असतं. वारा, पाऊस, सूर्यप्रकाश, पाण्यातली रसायनं यांच्यामुळे या प्लॅस्टिकचे आधी छोटे तुकडे होतात, आणि मग आणखी लहान-लहान कण होत जातात.
साधारणपणे मायक्रोमीटर ते मिलीमीटर आकाराचे प्लॅस्टिकचे कण म्हणजे मायक्रोप्लॅस्टिक. अतिशय हलके असल्याने वाऱ्याबरोबर मायक्रोप्लॅस्टिक दूर जाऊ शकतं. हवेत तरंगत राहिल्याने ते सहज श्वासातून आपल्या शरीरात शिरू शकतं. पाण्यातलं मायक्रोप्लॅस्टिक जलचरांच्या पोटात जाऊ शकतं. थोडक्यात सांगायचं तर मायक्रोप्लॅस्टिकला रोखणं खरोखरच कठीण आहे. आणि त्याच वेळी त्याचे दुष्परिणाम दिवसेंदिवस ठळक होत चालले आहेत.
एव्हरेस्टवर आढळणारा कचरा यावर गेली काही वर्षे अनेक गट काम करत आहेत. त्यातून गिर्यारोहकांसाठी कठोर नियमावली झाली. हा कचरा गोळा करणारे स्वयंसेवक पुढे आले. मात्र शहरांमध्ये, नदी-नाल्यांमध्ये मिळणारं मायक्रोप्लॅस्टिक आता जर थेट एव्हरेस्टवर पोहोचलं असेल तर याचे दूरगामी परिणाम अतिशय धोकादायक होतील. मानवनिर्मित प्रदूषणाच्या तावडीतून जगातलं सर्वोच्च ठिकाणही सुटत नाही ही बाब अत्यंत खेदजनक आहे असं या अहवालात म्हटलं आहे.
एव्हरेस्टच्या शिखराजवळच्या बर्फात आढळलेल्या मायक्रोप्लॅस्टिकचं प्रमाण अपेक्षेपेक्षा खूपच जास्त आहे. ते कुठून आणि कसं आलं यावर भाष्य करताना संशोधकांनी अनेक शक्यता लक्षात घेतल्या आहेत.
थंडीपासून बचाव करण्यासाठी गिर्यारोहक विशिष्ट पोशाख वापरतात. यात लोकरीचा वापर कमी आणि कृत्रिम धाग्यांचा वापर जास्त आहे. कॅम्पिंगसाठी आणि चढाईसाठी वापरलेल्या साहित्यातही कृत्रिम धाग्यांचा उपयोग केलेला असतो. या सिन्थेटिक धाग्यांपासून दर तासाला दर एका ग्रॅममागे सुमारे बाराशे मायक्रोप्लॅस्टिक कण अलग होतात.
वाऱ्यामुळे ते इतस्तत: विखरून पडतात आणि अनेकदा बर्फात अडकून राहतात. दर वेळी बर्फ पडला की त्या ताज्या थराखाली ते दबतात, पण बर्फ जरा वितळला तर ते परत वर येऊ शकतात. ज्या मार्गावर गिर्यारोहक जात नाहीत, तिथल्या नमुन्यांमध्येही मायक्रोप्लॅस्टिक मिळालं आहे. त्यामागे वारा आणि झऱ्यांचे प्रवाह आहेत.
जगाच्या पाठीवर कुठेही जा, मायक्रोप्लॅस्टिक मिळतीलच अशी वेळ आपण आणली आहे. पण आता खरी वेळ आली आहे ती यावर ठोस उपाय योजण्याची.