डॉ. मेघश्री दळवी
माणूस वेगवेगळ्या कालखंडात कसा जगत होता, कोणती साधनं वापरत होता, अन्न कसं मिळवत होता, हा आपल्या साऱ्यांच्या कुतुहलाचा विषय. जगभरात अनेक ठिकाणी उत्खनन करून त्यावेळच्या जगण्याचे पुरावे मिळालेले आहेत. त्यावरून एक एक संगती लावत पुरातत्वशास्त्र, म्हणजे आर्किऑलॉजी हे शास्त्र त्यावेळच्या संस्कृतीचं चित्र उभारत असतं.
आपल्या भूतकाळाचा वेध घेणारी ही विज्ञानशाखा. मधूनमधून त्यात अनेक आश्चर्यकारक उलगडे होत असतात. सुमारे दोन वर्षांपूर्वी मेक्सिकोमधल्या युकाटन द्वीपकल्पाजवळ दोन पाणबुडे खोल समुद्रात विहार करत होते. त्या परिसरात समुद्री गुंफा बऱ्याच आढळतात. त्यातल्या काहींचं व्यवस्थित दस्तऐवजीकरण झालेलं आहे, आणि पर्यटकदेखील त्यांना मोठ्या प्रमाणात भेट देतात. पण या पाणबुड्यांना एक वेगळीच गुंफा दिसली. त्यांनी आत जाऊन थोडी पाहणी केली, तर त्यात एक खिंडार दिसलं. त्या चिंचोळ्या खिंडारातून ते सावकाश आत शिरले तर काय-ती एक खाण होती. अतिशय पुराणी. तीही कशाची माहीत आहे? रंगद्रव्यांची!
पुरातत्त्वशास्त्रातल्या तज्ज्ञांनी मग तिथे पूर्ण संशोधन केलं. अंदाजे अकरा हजार वर्षांपूर्वीची ती खाण म्हणजे त्यांच्या दृष्टीने जबरदस्त खजिना होता! आदिकाळातली अनेक रंगीबेरंगी गुंफाचित्रं जगभर आढळली आहेत. प्राण्यांची रंगवलेली चामडी आणि काही इतर रंगीत वस्तूही मिळालेल्या आहेत. त्यात वापरलेले रंग कुठून येतात यावर प्रचंड संशोधन झालं आहे. माणूस त्याकाळी रंगद्रव्यासाठी जमिनीत खोल खोदत असे, तिथून वेगवेगळ्या मूलद्रव्यांची वेगवेगळ्या रंगाची खनिजं मिळवून ती कुटून त्यांचा रंग म्हणून वापर करत असे. या सगळ्याचा दृश्य पुरावा युकाटनमधल्या ला मिनाच्या या खाणीत मिळाला आहे.
गेरूसारखा तपकिरी पिवळसर, पिवळा, लालसर तांबूस, बदामी अशी अनेक रंगद्रव्यं या खाणीतून काढून त्या काळातला माणूस ती चित्रांसाठी, अंगावर रंगीत नक्षी काढण्यासाठी किंवा औषधी गुणांसाठी वापरत होता. कार्बन डेटिंगचा वापर करून या खाणीचा काळ दहा ते बारा हजार वर्षांपूर्वीचा असावा, असा निष्कर्ष पुढे आला आहे. आजवर मिळालेल्या खाणींमधली ही सर्वात जुनी हे निश्चित झाल्याने तर तिचं महत्त्व अधिकच अधोरेखित झालं आहे.
युकाटनमधल्या गुंफांचा अभ्यास करणारे तज्ज्ञ म्हणतात की तिथला आदिमानव काही वेळा जमिनीत खणून पाणी मिळवत असे. त्यामुळे तिथे अशा भूमिगत गुंफा खूप आहेत. वन्य प्राण्यांपासून संरक्षण मिळवायला त्यांचा फायदा होता. शिवाय रंग मिळवणे हा आणखी एक हेतूही त्यामागे असावा, असे आता लक्षात येत आहे. ही खाण इतकी वर्षे उत्तम प्रकारे सुरक्षित राहिली हे संशोधकांना वरदान म्हणायला हवं.
ला मिनाचा अभ्यास पुढेही सुरू राहणार आहे. तिथे माणसं राहात होती का, इतर प्राणी होते का, काही धार्मिक विधींसाठी तिचा वापर होत होता का, यावर आता संशोधन होत आहे.