-मेघश्री दळवी
गेल्या काही दिवसांमध्ये एक महत्त्वाची बातमी झळकते आहे, ती म्हणजे शुक्रावर फॉस्फिनचे रेणू आढळल्याची. फॉस्फरस आणि हायड्रोजनच्या संयोगाने तयार झालेला हा रंगहीन, ज्वलनशील आणि अत्यंत विषारी वायू. आपल्या पृथ्वीच्या वातावरणात फॉस्फिन अत्यल्प प्रमाणात आढळतो. ऑक्सिजन उपलब्ध असेल तर तो तत्काळ ऑक्सिजनशी संयोग करून फॉस्फेट स्वरूपात जातो. पण कमी ऑक्सिजन आणि जीवाणूंची रेलचेल असलेल्या ठिकाणी फॉस्फिनचं प्रमाण थोडं जास्त असू शकतं.
शुक्र ग्रह साधारण पृथ्वीच्याच आकाराचा, मात्र सूर्याच्या जास्त जवळ. त्याच्यावर प्रचंड कार्बन डायऑक्साइड आणि दाट रासायनिक ढगांचं आच्छादन. माणसाला राहायला शुक्र योग्य नसल्याने साहजिकच मंगळ मिशनसारखी शुक्र मिशन्स फारशी झालेली नाहीत. पण शास्त्रीयदृष्ट्या शुक्राचा अभ्यास करायला काही प्रोब्ज गेलेले आहेत. सोबत दुर्बिणींमधून निरीक्षण सुरू असतं. अलीकडे ब्रिटनमधील कार्डिफ विद्यापीठातल्या अशाच एका अभ्यासातून निष्कर्ष पुढे आला आहे- शुक्राच्या वातावरणात सुमारे 20 पार्टस पर बिलियन म्हणजे एक अब्ज रेणूंमध्ये 20 इतके फॉस्फिनचे रेणू आहेत. हे प्रमाण नैसर्गिकरीत्या जितकं असेल त्या अपेक्षेपेक्षा जास्त आहे आणि त्यामागे जीवाणू हे एकच कारण असू शकतं असा शास्त्रज्ञांचा दावा आहे.
शुक्रावर फॉस्फिन आहे असं निरीक्षण याआधीही झालेलं होतं. आता हवाई येथील मॅक्सवेल दुर्बिण आणि चिलीमधील अटाकामा लार्ज मिलिमीटर ऍरेवापरून या टीमने काढलेल्या निष्कर्षाने त्याला पुष्टी मिळाली आहे. युरोप आणि जपानच्या संयुक्त बुध मोहिमेतील यान लवकरच शुक्राजवळून जाणार आहे. त्यावेळी फॉस्फिनबद्दल आणखी काही डेटा मिळू शकतो. एखाद्या ग्रहाचे आणि त्यावरील वायूंचे रासायनिक घटक तपासून तिथे सजीवांचं अस्तित्व आहे का, याचा अंदाज लावता येतो. या अस्तित्वखुणा (बायोसिग्नेचर) कुठे मिळतात का, याचा शास्त्रज्ञ सतत वेध घेत असतात.
पृथ्वीच्या ऑक्सिजनयुक्त वातावरणात मिथेन वायू ही सजीवांची अस्तित्वखूण आहे. तर शुक्राच्या पृष्ठभागाच्या सुमारे पन्नास किलोमीटर उंचीवरच्या थरात मिळालेला फॉस्फिन ही तिथल्या सजीवांची अस्तित्वखूण असू शकते याची शास्त्रज्ञांना आशा वाटते आहे. या पातळीवर तापमान, दाब आणि रसायनांचं प्रमाण पाहिलं तर तिथे सूक्ष्मजीव तगू शकतात असा त्यांचा विश्वास आहे.
अर्थात, हे शुक्रावरचे सूक्ष्मजीव पृथ्वीवरील सजीवांपेक्षा पूर्णपणे वेगळे असतील यात संदेह नाही. पण असे सजीव अस्तित्वात असतील तर या अफाट अंतराळात इतरही कोणी असू शकतं याची खात्री पटेल. पृथ्वीवर कार्बन-आधारित ऑक्सिजनयुक्त वातावरणात जीवन आहे. तर अंतराळात वेगळ्या मूलद्रव्यावर आधारित वेगळ्या वायूंच्या वातावरणातही जीवन उभं राहू शकतं, आपल्याला विषारी ठरणारी रसायनं ही एलियन जीवांना जीवनदायी ठरू शकतात, असे काही शास्त्रीय सिद्धान्त आहेत. त्यांनाही आधार मिळेल. म्हणूनच या फॉस्फिनच्या बातमीला अनन्यसाधारण महत्त्व
आलं आहे.