डॉ. मेघश्री दळवी
हवामान बदलामुळे जंगलात वारंवार वणवे लागताना दिसत आहेत. दक्षिणेला ऑस्ट्रेलियापासून पार उत्तरेला सायबेरियापर्यंत यावर्षी वणव्यांची नोंद झालेली आहे. एकट्या अमेरिकेत चव्वेचाळीस हजारांहून जास्त मोठे वणवे लागले आहेत, तर भारतात लहानमोठ्या आगी पन्नास हजारांवर गेलेल्या आहेत.
अनेकदा हे वणवे आठवडे, महिने सुरू असतात. शेकडो वर्षांमध्ये उभी राहिलेली जंगलं अवघ्या काही दिवसांत आगीच्या भक्ष्यस्थानी पडतात हे दुर्दैव. त्यात वन्यजीव मृत्यूमुखी पडतात, आसपासच्या भागातली शेती, मानवी वस्ती यांच्यावरही दीर्घकाळ टिकणारे हानिकारक परिणाम होतात. आयपीसीसीच्या ताज्या अहवालानुसार वणव्यांचं प्रमाण वाढत जाणार आहे.\
त्यातून होणारं अपरिमित नुकसान टाळायचं असेल, तर नवे उपाय शोधणं आवश्यक आहे.
गर्द झाडी, उंच वृक्ष आणि वारा यामुळे हे वणवे आटोक्यात आणणं कठीण असतं. हेलिकॉप्टरमधून आगीचं निरीक्षण आणि पाण्याची फवारणी करताना अग्निशमन जवानांच्या जीवाला धोका असल्याने मर्यादा येतात. मात्र, आता त्यासाठी ड्रोन्सचा वापर करायला सुरुवात झाली आहे आणि त्याचे फायदे दिसू लागले आहेत.
जंगलातले वणवे विझवण्यासाठी दोन प्रकारे ड्रोन्सची मदत होते. इन्फ्रारेड इमेजिंग वापरून आग कुठपर्यंत पसरली आहे याच्या थर्मल प्रतिमा ड्रोन्स घेऊ शकतात. गरजेनुसार ते खाली येऊनही चित्रीकरण करू शकतात. त्यांचा वेग रिमोट पद्धतीने कमीजास्त करता येतो, हाही एक फायदा. हा सगळा तपशीलवार आणि सतत बदलता डेटा वापरून उपायांची आखणी करता येते.
वाऱ्याच्या दिशेवरून वणवा कुठपर्यंत पसरू शकतो याचा अंदाज घेऊन त्या परिसरातल्या लोकांना सुरक्षित ठिकाणी हलवता येतं. जंगलाच्या आतपर्यंत पाण्याची फवारणी करण्यासाठी अनेकदा झाडं तोडून आत प्रवेश करावा लागतो, ते कुठून करता येईल याची माहिती मिळवता येते. प्रत्यक्ष आगीत प्रवेश करण्यापूर्वी ही सगळी प्राथमिक माहिती असल्याने अग्निशमन पथकाच्या जीवाचा धोका कमी करता येतो. आपत्कालीन परिस्थिती हाताळताना सुसूत्र नियोजनाची गरज असते. त्यात ड्रोन्सचा मोठा हातभार लागतो.
ड्रोन्सचा दुसरा मोठा फायदा हा थोड्या वेगळ्या प्रकारे होतो. जंगलात शिरताना अग्निशमन उपकरणांसाठी मार्ग तयार लागतो. त्यासाठी ड्रोन्स वापरून छोट्या नियंत्रित आगींनी मार्ग खुला करून घेता येतो. काही वेळा आग घनदाट वस्तीच्या दिशेने जाते आहे असे दिसल्यास त्या परिसरातली झाडी आधीच नियंत्रित प्रकारे जाळून आगीचा प्रसार रोखता येतो. ड्रोन्सचा वापर प्रत्यक्ष पाणी किंवा रसायनं फवारण्यासाठी कसा करून घेता येईल याचा आता अभ्यास होतो आहे.
युरोपियन स्पेस एजन्सीच्या एका मोजणीनुसार या एका वर्षात वणव्यांनी उद्ध्वस्त केलेलं क्षेत्र भारताच्या भूभागापेक्षाही जास्त आहे. यातले काही वणवे अजूनही धुमसत आहेत. ड्रोन्सच्या वापराने यापुढे अशी परिस्थिती थोडी नियंत्रणात येईल, ही आशा आहे.