दरवर्षी तीस सप्टेंबर हा दिवस “आंतरराष्ट्रीय अनुवाद दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. माणसाच्या भावना, वागणूक, स्वभाव पृथ्वीच्या पाठीवर सर्वत्र थोड्याफार फरकाने सारखेच असते. त्यामुळे चांगले अनुवादित साहित्य वाचून वाचकाला अनुभूतीचा मोठा पैस प्राप्त होतो. संस्कृती, परंपरा यांना ओलांडून लिहिलेले उत्तम साहित्य वाचता येते. असं म्हटलं जातं की, अनुवाद ही मूळ लेखनाइतकीच सर्जनशील कृती असते. मला मात्र वाटतं की, एखादी नवीन कलाकृती लिहिताना लेखकाला कथानक सुचावे लागते. त्याची मांडणी करावी लागते.
आपल्याला काय सांगायचं आहे, त्यानुसार प्रसंगांची, पात्रांची योजना करावी लागते. चटकदार संवाद, कथेला पुढे नेणारे भाष्य, व्यक्तिचित्रण यांचा कल्पकतेनं विचार करावा लागतो. अनुवाद करताना या साऱ्याची गरज नसते. मूळ लेखनात लेखक किंवा लेखिका काय म्हणते आहे, त्या म्हणण्यामागचा भाव काय आहे, हे समजावून घेणे जास्त आवश्यक असते. असं म्हटलं जातं की, अनुवाद करणं म्हणजे एका कुपीतील अत्तर एकही थेंब न सांडता दुसऱ्या कुपीत भरणं.
अलीकडे अनुवादित साहित्य मोठ्या प्रमाणात प्रसिद्ध होत आहे. त्यामुळे विविध विषयांवरील पुस्तके मराठीत उपलब्ध होत आहेत. अनुवाद करणाऱ्यांची संख्याही वाढते आहे. मात्र मराठी व इंग्रजीतील शब्दांचे अर्थ माहीत असले की, अनुवाद करता येतो असे नाही. आपल्याकडे इंग्लिशमधून मराठीत अनुवाद करणाऱ्यांचे प्रमाण जास्त आहे. इंग्लिश भाषेतील वाक्ये व मराठीतील वाक्ये यांची रचना बरोब्बर उलट असते.
शिवाय इंग्लिश ही भाषा मुळात मोघम आहे. त्यामुळे एखादी गोष्ट मोघमपणे सांगितली तरी चालून जाते. मराठी ही संपन्न भाषा आहे. त्यात प्रत्येक गोष्टीच्या छटा कळण्यासाठी अनेक शब्द आहेत. ते नेमकेपणाने वापरण्यासाठी मुळात लेखकाच्या म्हणण्याचा रोख नीट ध्यानी घ्यावा लागतो. कित्येकदा असे होते की, इंग्लिशमधे वाचले की अर्थ कळतो; पण मराठीत नीटपणे रचना करून तो अर्थ मांडणे कौशल्याचे काम असते आणि तिथेच अनुवादकाचा कस लागतो.
इंग्लिशमधे क्लॉजेसचा (वाक्यांश) वापर भरपूर केला जातो. त्यामुळे कधीकधी एखाद्या लांबलचक वाक्याचा एक परिच्छेद होऊन जातो. याचं भाषांतर मराठीत जसेच्या तसे केल्यास ते हास्यास्पद होऊन जाते. चांगला अनुवाद करण्यासाठी त्याला मराठी वळण देता यायला हवं. फुलांच्या हारात दोरा दिसला नाही तर तो हार सुंदर दिसतो. तसे अनुवादित पुस्तकात मूळ भाषेचा दोरा दिसू नये. स्वतंत्रपणे वाचले तर ते दुसऱ्या कुठल्या पुस्तकाचे भाषांतर आहे, असे कुठेही न कळता, सहजसुंदर भाषेतील पुस्तकाचा आस्वाद वाचकाला घेता यायला हवा.
थोडक्यात, अनुवाद ही एक गांभीर्यानं करण्याची बाब असून, अनुवादकाला त्या भाषांचं ज्ञान तर हवेच; याखेरीज केलेला अनुवाद ओघवता, उत्तम भाषाशैलीत झाला पाहिजे. प्रादेशिक भाषेतून मराठी भाषेत बरेच साहित्य येत असते.
उमा कुलकर्णी यांनी अनेक महत्त्वाची कन्नड पुस्तके मराठीत आणली. त्यांच्यामुळे भैरप्पांचे उत्कृष्ट साहित्य आपल्यापर्यंत पोहोचले. मात्र इतर भाषांमधून मराठीत ज्या प्रमाणात अनुवादित साहित्य येतं, त्या प्रमाणात मराठीतून अन्य भाषांमधे जाणारं साहित्य तुलनेनं कमी आहे. जीए, सचिन कुंडलकर, व्यंकटेश माडगूळकर, गंगाधर गाडगीळ अशा काही मोजक्या लेखकांची पुस्तके इतर भाषांमधे अनुवादित झाली आहेत. अलिकडेच विष्णू जोशी यांचे “गुलाबाला काटे का?’ या लहान मुलांसाठी लिहिलेल्या पुस्तकांचा प्रादेशिक आणि परदेशी मिळून सतरा भाषांमधे अनुवाद झाला आहे. हा एक विक्रमच आहे.
“थॅंक्यू मिस्टर ग्लाड’ ही मराठी कादंबरी अनुवादातून नेपाळ, श्रीलंका, भूतान या भारताच्या शेजारील देशात पोहोचली. “मृत्युंजय’ या कादंबरीचे नऊ भाषांमधे अनुवाद झाले आहेत. या कादंबरीची नुकतीच तिसावी आवृत्ती प्रकाशित झाली. पण अशी उदाहरणे विरळ. एकंदरीत मराठीतून इतर भाषांमधे जाणाऱ्या पुस्तकांचं प्रमाण फार कमी आहे. याची अनेक कारणं आहेत. एक मुख्य कारण म्हणजे इंग्रजीतून मराठीत अनुवाद करणारे लेखक जितक्या मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध आहेत, तेवढे मराठीतून इंग्रजीत अनुवाद करणारे लेखक नाहीत.शिवाय आपली पुस्तके इतर भाषांमधून गेली पाहिजेत याबाबत एकंदरीतच आपण उदासीन असतो.
यात प्रकाशकाची भूमिका महत्त्वाची असते. इतर राज्यांमधील साहित्यिक मंडळांशी संपर्क ठेवणं, त्यांच्याशी देवाणघेवाण करणं अशा गोष्टी करायला हव्यात. सरकारच्या पातळीवर साहित्य संस्कृती मंडळांचा एकमेकांशी सतत संवाद असायला हवा. आपल्याकडील उत्तम पुस्तकांची ओळख करून देणारी माहितीपत्रके तयार करून त्या त्या संस्थांपर्यंत पोचवायला हवी.
इंग्रजी प्रकाशन संस्थांमधे काम करणारी मराठी मंडळीही याबाबत प्रयत्न करू शकतात. आपल्या साहित्य संमेलनांना इतर भाषांमधील साहित्यिकांना आमंत्रित करायला हवं. आपल्याकडील राज्य पुरस्कारप्राप्त पुस्तकांचा त्या त्या वर्षी एक कॅटलॉग तयार करायला हवा. संमेलनांमधून अशा पुस्तकांची जाहिरात करायला हवी. वर्षांतून तीनचार वेळा तरी हे आदान-प्रदान झालं तर सुसंवाद वाढेल व आपल्याकडील महत्त्वाच्या पुस्तकांची ओळख इतरांना होईल.
जपान, इस्रायल, द. कोरियामधे प्रथितयश साहित्यिकांपासून उदयोन्मुख लेखकांपर्यंत सर्वांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जाता यावे म्हणून तातडीने अनुवाद करणारी यंत्रणा उपलब्ध आहे. त्यामुळे अगदी उदयोन्मुख साहित्यिकांच्याही चांगल्या पुस्तकांना आंतरराष्ट्रीय प्रसिद्धी मिळते.
मराठीमधे दर्जेदार वाङ्मयाची कमतरता नाही. पण त्यास जागतिक व्यासपीठ मिळण्यासाठी प्रकाशक, लेखक यांनी जितके प्रयत्न करायला हवेत, तसे ते होत नाहीत. मराठीत सध्या लोकप्रिय असलेल्या अनुवादित पुस्तकांना जसा वाचकवर्ग लाभला आहे, तसाच मराठीतील साहित्यासही इतर भाषांमधे प्रतिसाद मिळावा; आपले उत्तम साहित्याचे अत्तर जगभरात पोहोचावे असे आंतरराष्ट्रीय अनुवाद दिनाच्या निमित्ताने वाटते!
माधुरी तळवलकर