-आरिफ शेख
येमेन-सौदी दरम्यान सुरू असलेल्या युद्धात सौदीचे समर्थन मागे घेत असल्याची महत्त्वपूर्ण घोषणा अमेरिकेचे राष्ट्रपती जो बायडेन यांनी नुकतीच केली. शिवाय हे युद्ध संपले पाहिजे, असा इशारा त्यांनी दिला. सहा वर्षांपासून सुरू असलेला येमेनचा रक्तरंजित संघर्ष आता संपण्याची आशा बायडेन यांच्या इशाऱ्यानंतर निर्माण झाली आहे.
काही आठवड्यांत येमेनच्या हुती बंडखोरांचा पाडाव करू, अशा अविर्भावात सौदी अरेबियाने सुरू केलेले येमेनयुद्ध सहा वर्षांनंतरही जारी आहे. सौदीचे एकेक मित्र या युद्धातून बाहेर पडले. आता तर मुख्य आश्रयदाता असलेल्या अमेरिकेनेच पाठिंबा काढून घेतल्याने सौदीची मोठी फजिती झाली आहे. बायडेन यांच्या आवाहनाला प्रतिसाद देत आपली इभ्रत वाचविण्याची संधी सौदीला या निमित्ताने मिळाली आहे. मागील सहा वर्षांत सौदीने येमेनमध्ये हुती समर्थक भूभागाची नाकाबंदी केली. अन्नधान्य व औषधांची रसद रोखली. भूकेने व्याकुळ येमेनी जनता व कुपोषित बालकांची मृत्यूशी गाठ पडली. अतिशय निंद्य व निर्दय पद्धतीने येमेनी जनतेवर अत्याचार झाले.
युद्ध अपराधापेक्षा भयावह यातना सौदीच्या घेराबंदीने येमेनच्या वाट्याला आल्या. मात्र मान न तुकवता या अत्याचाराचा मुकाबला येमेनी नागरिकांनी केला, तो स्तुत्य म्हणावा लागेल. दुसरीकडे हुती बंडखोरांनी सौदीच्या जिव्हारी लागतील असे वार केले. सर्वात महत्त्वाच्या अरामको या तेल शुद्धीकरण कारखान्यावर हल्ला करून जागतिक समुदायाचे लक्ष वेधून घेतले. शिवाय एक महिन्यापूर्वी तर सौदीच्या पाठिंब्याने नियुक्त येमेनच्या नूतन मंत्रिमंडळाची हत्या करण्याचा प्रयत्न थोडक्यात हुकला. सर्व मंत्री विमानातून उतरताच मोठा स्फोट झाला. त्यात अनेकांचा जीव गेला,मंत्रिमंडळ बालंबाल बचावले. हुती बंडखोरांच्या या खोड्या व त्या मागे असलेले इराणचे समर्थन यामुळे सौदीच्या मागे अमेरिका, ब्रिटन, फ्रान्स आदी शक्ती उभ्या राहिल्या. या युद्धाच्या निमित्ताने अमेरिकेने अब्जावधी डॉलरची हत्यारे सौदीला विकली. आता या विक्री कराराचा फेरविचार करण्याचे बायडेन यांनी सूचित केले आहे. सौदीसाठी हा दुसरा धक्का आहे. अमेरिकी पत्रकार जमाल खशोगी हत्या प्रकरणाची फाइल उघडण्याचे संकेत देत सौदी युवराज मोहम्मद बिन सलमान यांची बायडेन यांनी झोप उडविली आहे. सौदी युवराजने डोनाल्ड ट्रम्प यांना निवडणुकीत मदत केल्याने ते आता बायडेन यांच्या कात्रीत सापडले आहेत.
येमेनचा संघर्ष सुरू झाला तो 2011 ला, अरब स्प्रिंग नामी आंदोलना नंतर. या आंदोलनामुळे अनेक अरब देशांतील हुकूमशाही व भ्रष्ट राजवटी जनतेने उलथविल्या. येमेनमध्ये अनेक वर्षांपासून काबीज असलेले अली अब्दुल्ला स्वालेह यांची सद्दी संपुष्टात आली. उपराष्ट्रपती अब्दुल रब मन्सूर हादी यांना सौदीच्या मदतीने सत्ता मिळाली. ही बाब हुती बंडखोरांना मान्य नव्हती. हादी हे सुन्नी पंथीय, शिवाय सौदी समर्थक. त्यामुळे हादी विरोधात शिया बहुल हुतीने हत्यार उचलले. त्यास इराणची सक्रिय मदत मिळाली. उत्तर येमेनवर हुतीचा कब्जा झाला. राष्ट्रपती हादी हे जीव वाचवून सौदीत पळून गेले. आता हुतीची आगेकूच दक्षिण येमेनच्या दिशेने सुरू झाली. म्हणजे ते सौदीच्या दारावर पोचण्याचा धोका दिसत होता. हुतीची आगेकूच म्हणजे या विभागात इराणसाठी नवे प्रभावक्षेत्र निर्माण होणे होय. दक्षिण येमेन वर हुतीची नियंत्रण म्हणजे एडन बंदर गमावणे, शिवाय सौदीची तेलवाहतूक व व्यापारी दळणवळण हे बाब उल मनदुप या चिंचोळ्या जलमार्गाने होते. हा भाग हुतीच्या ताब्यात जाणे म्हणजे सौदीच्या व्यापाराचा श्वास रोखणे होय. हा धोका पाहून सौदी अरेबिया हुती विरोधात मैदानात उतरला. अन् सहा वर्षे या युद्धात अडकला. बायडेन यांच्या हस्तक्षेपानंतर इभ्रत वाचवून या युद्धातून बाहेर निसटण्याची संधी सौदीला मिळाली आहे. या युद्धात सौदीची माघार म्हणजे इराणचा नैतिक विजय म्हणावा लागेल. एका सार्वभौम देशाचे सरकार जनतेऐवजी शेजारील देशांनी ठरविण्याच्या सौदीच्या महत्त्वाकांक्षी धोरणांना तो लगाम असेल.
अमेरिकेने सौदीला इशारा दिला म्हणजे ते आपले संपूर्ण समर्थन मागे घेऊन सौदीला एकाकी सोडतील, असेही संभवत नाही. सौदीला निराधार सोडणे म्हणजे या प्रदेशात रशिया व चीनला नवे मित्र मिळवून देणे व त्यांचे प्रभावक्षेत्र निर्माण करणे होय. ती चूक बायडेन करणार नाहीत.अमेरिका हा रशिया व चीनला अशी संधी देणार नाही. सौदीवर दबाव वाढवून युवराज मोहम्मद बिन सलमान यांस दाती तृण धरून लोटांगण घालायला लावणे, हा या मागील सुप्त हेतू असावा. येमेन युद्ध संपले पाहिजे हा बायडेन यांचा इशारा खूप बोलका आहे. शिवाय इराणशी आण्विक कराराचे पुनरुज्जीवन करण्याचा त्यांचा मनसुबा पाहता सौदी अरेबियाला धडकी भरली असेल ती वेगळीच. या प्रदेशात इराण हा सौदीचा पारंपरिक शत्रू. त्यास अमेरिकेच्या काठीने मारण्याचा प्रयत्न ट्रम्प यांच्या काळात झाला. त्यास सौदी युवराजाचे खुले समर्थन होते. बायडेन यांच्या विजयानंतर या प्रदेशात नवे समीकरण पुढे येत आहे. विशेषतः सौदी व इस्रायल यांच्या चौखूर उधळलेल्या वारूला थोडे का होईना लगाम बसेल, असे दिसते. येमेनमध्ये युद्धबंदी करण्यासाठी अमेरिकेने आपले विशेष दूत अन् ज्येष्ठ मुत्सद्दी टिमोथी लेंडरकिंग यांना नियुक्त केले आहे. उभयपक्षी त्यांचे संबंध आहेत. शिवाय या वादाबाबत त्यांचा सुक्ष्म अभ्यास देखील आहे. हुतीच्या प्रवक्त्याने बायडेन यांच्या आवाहनाचे स्वागत करताना सौदीने येमेनवरील हवाई हल्ले बंद करावे व नागरी वस्त्यांची नाकाबंदी उठवावी, असे म्हटले आहे. आश्रयदात्यानेच कान टोचल्यामुळे येमेन युद्धाची धग विझण्याची आशा वाढली.
या वादात तोडगा म्हणून उत्तरी येमेन व दक्षिण येमेन असे विभाजन व्हावे, असा प्रस्ताव सौदीकडून पुढे येऊ शकतो. सोव्हिएत युनियनचे विघटन झाल्यानंतर जर्मनी प्रमाणेच उत्तर येमेन व दक्षिण येमेन हे दोन देश पुन्हा एकत्र आले. आता त्याची फाळणी करण्याची कल्पना प्रत्यक्षात येते का, हे पाहावे लागेल. हुती यांचे भलेही देशाच्या निम्म्या भागांवर नियंत्रण असेल, त्यांना दक्षिण येमेनपर्यंत येऊ न देणे सौदीचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.सौदी सीमेवर इराणचा प्रभाव हुतीमुळे निर्माण होणे अमेरिकेला मान्य होईलच, असे नाही. एका बाजूला पर्शियन आखातात इराण आहेच, शिवाय दुसऱ्या बाजूला लाल समुद्र व अरबी समुद्राला जोडणाऱ्या सामुद्रधुनीवर हुती म्हणजे इराणचे वर्चस्व निर्माण होणे सौदी अरेबिया व अमेरिकेला मान्य नसेल. त्यामुळेच दक्षिणी येमेनवर सौदी समर्थक बाहुले सरकार उभारून हुतीला उत्तरेची सत्ता सोपविण्याचा प्रस्ताव पुढे आल्यास आश्चर्य वाटायला नको. केवळ युद्धबंदीपुरता हा विषय मर्यादित नाही. त्या नंतर येमेनचे भवितव्य कोणाच्या हाती असेल, हा खरा प्रश्न आहे.