डॉ. मेघश्री दळवी
आपण रोबोट्सच्या नवनव्या करामती पाहात असतो. कधी ते चपळाईने उड्या मारताना दिसतात, तर कधी माणसासारखे सफाईदार संभाषण करताना दिसतात. रोबोट्स म्हणजे स्वनियंत्रित यंत्र. त्याच्यात आजूबाजूच्या गोष्टी समजून घेऊन कमी-अधिक प्रमाणात निर्णय घेण्याची क्षमता असते. हे निर्णय अमलात आणायला म्हणून हालचाल करू शकणारे भाग असतात. अर्थात त्यामुळे आपल्या डोळ्यासमोर चित्र उभे राहते ते एक-दीड फुटी यंत्राचे.
मात्र, आज रोबोट्सचा आकार झपाट्याने कमी होत जातो आहे. सेंटीमीटरवरून मिलीमीटरवर ते गेलेले आहेतच. प्रयोगशाळेत अनेक वेळा त्यांचा आकार आणखी लहान म्हणजे मायक्रोमीटर, नॅनोमीटर इतका करण्यासाठी तंत्रज्ञ झटत असतात. पण प्रयोगशाळेत दोन-चार असे चिमुकले रोबोट्स तयार करणे वेगळे आणि प्रत्यक्ष वापरासाठी त्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करणे वेगळे. असे उत्पादन म्हटले की आपल्या डोळ्यासमोर येते असेम्ब्ली लाइन, त्यावरची मोठमोठी यंत्रे, तयार रोबोट्सच्या शेकडो चाचण्या, पुढे स्टोरेज आणि वितरणाची व्यवस्था इत्यादी. पण एकदा का रोबोटचा आकार सूक्ष्म म्हटला, की त्याच्या उत्पादनाची पद्धतही आमूलाग्र बदलून जाते! आणि अगदी अलीकडे अमेरिकेतल्या एमआयटीने (मॅसाच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी) एक नवी पद्धत अमलात आणली आहे, मायक्रोमीटर आकाराच्या रोबोट्ससाठी. ही झेप रोबोटिक्ससाठी अतिशय मोलाची आहे. कारण त्यामुळे अशा चिमुकल्या रोबोट्सच्या किमती आवाक्यात येऊन त्यांचा वापर भराभर वाढणार!
एमआयटी तंत्रज्ञांनी या सूक्ष्म रोबोट्सना नाव दिलंय सिन्सेल्स-सिंथेटिक सेल्स. कारण त्या आहेत माणसांच्या पेशींच्या आकाराच्या आणि पेशींसारखेच काम त्या करणार आहेत, एक प्रकारच्या कृत्रिम पेशीच म्हणा ना! यासाठी त्यांना मदत मिळालीय ती ग्राफिनची. केवळ 14 वर्षांपूर्वी मिळालेल्या या पदार्थाला अनेक अफलातून गुणधर्म आहेत. त्याचाच वापर इथे करून घेतला आहे. एक वा दोन अणू इतकीच जाडी असलेले हे ग्राफिनचे पटल घेऊन त्यावर या तंत्रज्ञांनी पॉलिमरचा तितकाच पातळ थर दिला. त्यावर रोबोटला आवश्यक ती इलेक्ट्रॉनिक सर्किट्स आधीच लेपलेली होती. त्यावर पुन्हा एकदा ग्राफिन. या सगळ्याच्या संगमाने तयार झालेल्या रचनेवर किंचित दाब दिला की त्याचे हजारो चिमुकले तुकडे होतात आणि त्यातला प्रत्येक असतो रोबोट! त्याची सर्किट्स चोहोबाजूंनी ग्राफिनने बंदिस्त केलेली असल्याने हा रोबोट लगेचच वापरायला घेता येतो.
ही आगळी उत्पादन पद्धत वापरून तयार झालेले हे सिन्सेल्स रोबोट्स अनेक वेगवेगळ्या कामांसाठी वापरण्यात येणार आहेत. त्यांचा सर्वात महत्त्वाचा उपयोग असेल तो वैद्यक क्षेत्रात. आपल्या शरीरातल्या रक्तपेशींच्या आकाराचे हे रोबोट्स रक्तातून सहज विहरू शकतील. त्यांच्या आतील संवेदक (सेन्सर्स) वापरून ते रक्ताची चाचणी करू शकतील. रक्तातील ग्लुकोज आणि इतर द्रव्यांवर सतत नजर ठेवून त्यांची पातळी पाहू शकतील. नंतर त्यांना बाहेर काढून त्यांच्यामधील माहिती वापरता येईल. ही तंत्रज्ञानाची करामत खरोखरीच अफलातून म्हणावी लागेल!