शरद ऋतूतील शारदीय नवरात्र हे एक लोकसंस्कृती, परंपरा म्हणून साजरे होते. यात देवीचा गोंधळ, तर जोगवा मागण्याचीही परंपरा आहे. यादरम्यान आनंद व्यक्त करणारा भोंडला ही करण्याची प्रथा आहे.
वसंत ऋतूप्रमाणेच शरद ऋतूत हस्त नक्षत्र पाऊस ओसरत जातो अन् पृथ्वी सुफलाम झालेली असते. ती सुफलता, तो आनंद साजरा करण्यासाठी अनेक महिलांनी एकत्र येऊन मोठे गोल मंडल करून फेर धरत आनंदाने गाणी म्हणत भोंडला सादर होतो. हा भोंडला लोकनृत्याचाच एक प्रकार म्हणून संबोधण्यात येतो. मुख्यत्वे खानदेश, विदर्भात याला भुलाबाई किंवा हादगा संबोधतात. भुलाबाई म्हणजे पार्वती, संपूर्ण जगाची माता, पृथ्वीसारखी संवेदनशील, तिचा सुफलतेचा उत्सव हा असा खेळोत्सव म्हणजे शिवशक्तीची पूजा. म्हणजे हा भोंडला एक प्रकारची सुफलन पूजाच म्हणू.
मग भोंडला याचा शाब्दिक अपभ्रंश कसा येईल किंवा याला भोंडालाच का म्हणायचे असाही प्रश्न आला. कदाचित भोंडला म्हणजे खूप जणींनी एकत्र फेर धरून मोठे केलेले मंडल, बहु मंडल म्हणून भोंडला असेल असं वाटतं. शेवटी आनंद व्यक्त करण्याचे माध्यम, एकत्र येण्यासाठीचे निमित्त म्हणून या भोंडल्याला सामाजिक महत्त्व प्राप्त झाले असेल. या माध्यमातून समाजमन जोडली जातात हाच यामागचा उद्देश. त्यामुळे याला महाभोंडला असेही नाव मिळाले. भोंडला शिवशक्तीची आराधना, दुर्गेचा जागर, यात हत्ती समृद्धीचे प्रतीक म्हणून रांगोळी किंवा तांदळाने पाटावर चित्र काढले जाते. त्याची पूजा करून फेर धरला जातो अन् म्हटली जातात भोंडल्याची गाणी. मग रोज एक एक गाणे वाढवत नऊ दिवस हा आसा भोंडला सजत, खुलत जातो. सुरुवात होते ती या गाण्याने…
ऐलमा पैलमा गणेश देवा
माझा खेळ मांडूदे, करीन तुझी सेवा
माझा खेळ मांडिला वेशीच्या दारी
पारवत गुंजे गुंजावाणी
गुंजावाणी …च्या सारविल्या टीका
आमच्या गावच्या भुलोजी बायका
एविनी गा तेविनी गा
कांदा चिरू बाई तांदूळ घ्या
आमच्या आया, तुमच्या आया
खातील काय दुधोंडे
दुधोंड्याची वाजली टाळी (हे म्हणताना टाळी वाजवायची)
आयुष्य दे रे वनमाळी
माळी गेला शेता भाता
पाऊस पडला येता जाता
पड पड पावसा थेंबोथेंबी
थेंबोथेंबीच्या आडव्या लोंबी
आडव्या लोंबती अंगणा
अंगणा तुझी सात वर्षे
भोंडल्या तुझी बारा वर्षे
अतुल्या मतुल्या
चरणी चातुल्या
चरणीचे धोंडे
हातपाय खणखणीत गोंडे
एकएक गोंडा वीसावीसाचा
साऱ्या नांगर नेसायचा
नेसा गं नेसा बाहुल्यांनो
अडीच वर्ष पावल्यांनो
यात मग अक्कणमाती चिक्कणमाती… एक लिंब झेलूबाई… श्रीकांता कमळकांता…
एक चंद्रकळेचे ही गाणे फारशी आता आठवत नाहीत. शेवटी आडबाई आडवणी म्हणत भोंडल्याची समाप्ती करायची. मग सगळ्यांचा आवडता खिरापत ओळखण्याचा कार्यक्रम. प्रत्येकीची वेगळी खिरापत. मग काय खाण्याची रेलचेलच. हाही एक वेगळाच आनंद भोंडल्याचा. प्रत्येकाच्या घरी जाऊन हा भोंडला साजरा करण्याची परंपरा. कुमारिकाचे स्वागत पूजन, हळदकुंकूही यानिमित्त नकळत होत असतं. असा हा भोंडला कालानुरूप साजरा करण्याची पद्धत बदलली.
भोंडल्याला आजकाल वेगळे स्वरूप आले. वेगवान आयुष्यात काही क्षण आनंद, विरंगुळा मिळविण्यासाठी आणि मुख्य म्हणजे एकत्र येण्यासाठी भोंडला हे निमित्त ठरू लागले, पण उत्साह मात्र तेवढाच दिसतो. पूर्वी अंगणा-अंगणात खेळला जाणारा हा खेळ काही ठिकाणी आता गच्चीवर खेळला जातो,
काही इमारतीचे पार्किंग यासाठी निवडतात, तर काही सोसायट्यांना क्लब हाउसचा पर्याय आहे. शाळेतही हा उपक्रम म्हणून राबवला जातो. एकत्रीकरणाच्या या नामी संधीचे चीज करून संस्था, संघटना आणि राजकीय पक्षांतर्फे तर थेट मैदानांवरच महाभोंडला आयोजित केला जातो. भोंडला स्त्रीशक्तीचा जागर एक परंपरा संस्कृती बरोबरच आनंदाची पर्वणी महालक्ष्मी महासरस्वती बरोबरच अन्नपूर्णेची ही महती नकळत पटवून देतो.
मधुरा धायगुडे