थंडीचे दिवस. गारठा सुटलेला. शमी तर या हिवाळ्यात थंडी घालवण्यासाठी हातावर हात घासत थंडीचं गाणं अनेकदा घरात गुणगुणायची. “हुडहुडी भरते, दात लागे वाजू. मऊ मऊ दुलईत, खूप वेळ निजू. दव आणि धुक्याचे, दान हे पडते. हिवाळा ऋतूत, ही किमया घडते…’ अशा या थंडीच्या दिवसात बाळूच्या शाळेत तर हमखास चाहूल लागते ती म्हणजे शैक्षणिक सहलीची. आज नेमकी तीच गोष्ट बाळूच्या शाळेत घडली. आतूरतेने ज्याची वाट सारेच पाहत होते, त्या सहलीची सूचना एकदाची वर्गावर्गात सांगण्यात आली. मुलांचे चेहरे आनंदाने उजळले. बाळू आणि त्याच्या वर्गमित्रांच्या गप्पांचा विषय आज एकच होता… सहल.
बाळू म्हणाला, “बरं का दोस्तांनो, यावेळी या हिवाळी सहलीला खूप मज्जा येणार आहे. आपला सगळा वर्गाच तयार झालाय सहलीसाठी, हे एकदम भारीच झालंय ना?’ शंतनू लगेच म्हणाला, “अरे बाळू, या हिवाळी सहलीवरून आठवलं. सहलीचे केवढे प्रकार आहेत रे. माझ्या कॉलेजमध्ये शिकणाऱ्या दादाची गेल्यावर्षी चक्क सायकलवरून सहल गेली होती त्रिंबकेश्वरला.’ माधव मध्येच म्हणाला, “अरे, यावर्षी पावसाळ्यात माझ्या ताईची तिच्या कॉलेजने वर्षा सहल काढली माथेरानला आणि एका खगोलमित्र मंडळाने चक्क ‘चांदण्या रात्रीची सहल’ काढली होती. आमच्या शेजारचा माझा मित्र राघव गेला होता त्या सहलीला. दुर्बिणीतून छान आकाशदर्शन घडले, असं म्हणाला होता मला.’ बाळू म्हणाला, “केवढे हे सहलीचे प्रकार. किल्ले दर्शनाची ऐतिहासिक सहलही असतेच की.’ चालता चालता त्यांच्या गप्पाही रंगत चालल्या होत्या.
बाळूने उत्साहातच घरात पाऊल टाकलं. आई, बाबांना आणि शमीला शाळेतल्या या सहलीबद्दल कधी एकदा सांगतोय, असं बाळूला झालं होतं. ही सहल सकाळी जाऊन संध्याकाळी परत, अशी काय ती एका दिवसाची नव्हती. चक्क एक अख्खा दिवस मुक्काम आणि दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी परत अशी दोन दिवसांची ही सहल होती.आणि ठिकाण होतं महाबळेश्वर… थंड हवेचं ठिकाण. सहलीची वर्गणी होती प्रत्येकी पाचशे रुपये.
बाबा म्हणाले, “बाळू लक्षात ठेव सहल म्हणजे नुसती मजा नाही बरं. तर सहल म्हणजे अभ्यास आणि आनंद यांचा सुरेख मेळ. सहल म्हणजे निसर्गाची नवलाई जवळून पाहण्याची, अनुभवण्याची मिळालेली एक संधीच. त्या संधीचं आपण सोनं केलं पाहिजे. बाळू, मी विद्यार्थीदशेत असताना आमची सहल शाळेने एका दूरच्या माळरानावरील नदीकाठी सकाळीच नेली होती. झुळझुळ वाहणारी नदी, वाहणारा गार वारा, डोलणारी हिरवीगार झाडे, झुलणारा वेलींचा कुंज, गोजिरवाणी विविधरंगी फुले, बागडणारे पक्षी, त्यांचा किलबिलाट, गवतावर उडणारी फुलपाखरे, कुरणात चरणारी गुरे वासरे, भलाथोरला डोंगर, वरती निरभ्र आकाश आणि सकाळचा कोवळा सूर्यप्रकाश.
आमचे देशमुख सर आम्हाला म्हणाले होते, बाळांनो, हे दृश्य डोळेभरून पाहा. हृदयात साठवा. हा भोवतालचा निसर्ग म्हणजे एक आगळी वेगळी शाळाच. आपला फळा म्हणजे ही काळी माती. या मातीवर तुमची अक्षरफुले फुलून येतील. झाडं तुम्हांला पानं फुलं, फळं देतील. सावलीत घेतील. ही नदीबाई न थांबता, न थकता गुणगुणत पुढे पुढेच जायला शिकवत राहील. पक्षी कसे एकोप्याने राहतात आणि हा उंच, विशाल, भक्कम डोंगर वादळवाऱ्यात न डगमगता कसा कणखरपणे उभा आहे तो पाहा.’
“बाळू, सहलीचा आनंद हा मनमुराद लुटावाच पण त्याबरोबरच सहलीतील या निसर्गगोष्टी हृदयात साठवून ठेवाव्यात. सहलीची शिस्तही पाळावी बरं. आपल्यामुळे कुणालाही त्रास होता कामा नये याचं भान असू द्यावं नेहमीच. माणूस हा जीवनाच्या अखेरपर्यंत विद्यार्थीच असतो, हे लक्षात ठेव. सहलही मुलांना कळत नकळत खूप खूप शिकवते बरं बाळू. तू जा सहलीला. माझी आणि तुझ्या आईची परवानगी नक्की आहे. अरे तुझ्यापेक्षा तुझ्या आईलाच तुला सहलीला पाठवायची केवढी घाई. तिने मला घरी येण्याआधीच ऑफिसात फोन करून तुझ्या सहलीचे सांगितले सारे’. बाप लेकाचा संवाद ऐकत आई स्वंयपाकघराच्या दाराशीच उभी होती. बाळूने आईकडे प्रेमाने पाहिले. आईला आपली, आपल्या आनंदाची केवढी काळजी, असे बाळूला वाटले.
ठरलेल्या दिवशी भल्या पहाटेच सहलीच्या बसेस निघाल्या मुलांना घेऊन,महाबळेश्वरच्या वाटेने. मुलांचे उत्सुक डोळे तिथलं निसर्ग सौंदर्य पाहण्यासाठी आसुसले होते. सहलीत मुलांनी खूप पाहिलं, खूप ऐकलं आणि कानामनात, डोळ्यांतही खूप खूप साठवलं. सहलीचे दोन दिवस फुलपाखरासारखे भुर्रकन उडून गेले. बाळू दोन दिवस घरी नाही याची इकडे शमीला रूखरूख लागली. बाळूला दिवसभर नाही पण सहलीच्या रात्री मात्र घरची आठवण आली. दोन दिवसांनी बाळू संध्याकाळी घरी आला, तो ताजा टवटवीत होऊनच. प्रवासाचा शीण जराही जाणवत नव्हता. सहल कशी झाली हे त्याचा प्रफुल्लित चेहराच सांगत होता. संध्याकाळी जेवणं झाल्यावर सारेच बाळूकडून सहलीच्या हकीगती ऐकायला उत्सुक झाले. बाळू म्हणाला, “बाबा तुम्ही म्हणालात ना, अगदी तसंच सहलीत पाहिलेल्या निसर्गगोष्टी डोळ्यांत साठवून ठेवल्यात मी. जणू निसर्गाच्या कुशीतच शिरलो आम्ही. मी हे सारंच माझ्या रोजनिशीत रात्री झोपण्यापूर्वी लिहिणार आहे.’
एकनाथ आव्हाड