विद्यार्थ्यांना पर्यावरण विषयात प्रदूषण हे प्रकरण अभ्यासास आहेच. पण केवळ प्रदूषणाचे प्रकार आणि व्याख्या पाठ करण्यापेक्षा आपल्या आजूबाजूला घडत असलेल्या घटनांवरूनही प्रदूषण म्हणजे काय, हे सहज शिकता येते आणि प्रदूषणापासून पर्यावरणाचे रक्षण कसे करावे हाही धडा मिळतो.
काय गं तेजस्वी, एवढ्या शिंका अन् सुरसुर चालली आहे ती?'”काकू, अहो मार्केटमध्ये गेले होते. एवढी गर्दी होती. ट्रॅफिकही जॅम झालं होते.’ एवढं सांगेपर्यंत तेजस्वीने सटासट चार-पाच शिंका दिल्या होत्या.”अरे तेजस्वी आहे होय. मला कळलेच नाही कोणाचा आवाज आहे तो.’ एव्हाना प्रणव, मिहीर, तन्वी पण जमा झाले होते.
“बापरे तेजस्वी, काय गं झालं? खोकलापण झाला आहे का गं?’
“नाही, पण घसा खवखवतो आहे. औषध आणलं आहे, गुळण्यापण करत आहे. पण मला एक प्रश्न पडला आहे, धुरामुळे एवढा त्रास कसा काय होतो?’ तेजस्वीने विचारले.
“हो ना! मला तर अंगावर पुरळ उठले होते, एकदा उन्हात अशी बाहेर जाऊन आल्यावर.’
“तुमच्या प्रश्नातच उत्तर आहे खरं तर. तुम्हाला कधी त्रास होतो सांगितले. ऊन, धूर, धूळ यांचा संपर्क आला की “हो’ ना?’
“हो आणि जेथे गाड्यांची जास्त गर्दी असते त्यावेळी.’
“याचाच अर्थ गाड्यामधून बाहेर पडणारा धूर हा त्रासदायक असतो. कारण हा धूर श्वासनलिकेमार्फत फुफ्फुसात जातो. या धुरात विषारी घटक असतात. ज्यामुळे शरीराला त्रास होतो.
हवेत कोणकोणते घटक असतात सांगा बरं?’
“ऑक्सिजन… पाण्याची वाफ… कार्बन डायॉक्साइड… नायट्रोजन… ओझोन आणि धूळ.’ मुलांनी एकापाठोपाठ एक घटक सांगितले.
“बरोबर. याशिवाय कार्बन मोनॉक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साइड आणि सल्फर डायॉक्साइड हे घटक धुरामुळे हवेत पसरतात. हे घटक प्रमाणापेक्षा जास्त होतात तेव्हा हवेतील प्रदूषण वाढते.
यातील सल्फर डायॉक्साइड श्वासनलिकेतून शरीरात जाताना कफातील पाण्यात विरघळून कफाचे प्रमाण वाढवतो. नायट्रोजन डायॉक्साइड मात्र कफात विरघळत नाही. तो थेट फुफ्फुसात प्रवेश करतो. यामुळे खूप जास्त कफ निर्मिती होते. या वायूंचा त्वचेवरही दुष्परिणाम होत असतो. यामुळेच त्वचा कोरडी पडणे, पुरळ उठणे, शिवाय डोळे चुरचुरणे असे त्रास होतात.’
“पण काकू, ओझोन वायू तर आवश्यक आहे ना? ओझोन थर कमी होतो आहे त्यामुळे ग्लोबल वॉर्मिंग का काय ते होते असं म्हणतात की!’
“बरोबर आहे मिहीर. यासाठी ओझोन वातावरणाच्या वरच्या स्तरावर असायला हवा. ओझोनचा हा थर सूर्याच्या अतिनील किरणांपासून आपले संरक्षण करतो; पण जेव्हा आपल्या नजीकच्या वातावरणात ओझोनचे प्रमाण वाढते तेव्हा हाच ओझोन आपल्याला धोकादायक होतो. यामुळे फुफ्फुस दुर्बल होतात. या विषारी घटकांमुळे कॅन्सर, क्षयरोग यासारखे गंभीर आजार होतात. बौद्धिकक्षमतेवरही परिणाम होतो बरं.’
“बापरे! हवेच्या प्रदूषणाने एवढे सारे त्रास होऊ शकतात हे माहीतच नव्हते. पण यावर उपाय काय?’ सान्वीने विचारले.
“अगं सान्वी, धूर होणार नाही किंवा कमीत कमी होईल असे केले पाहिजे. यासाठी गाडीचा वापर कमीतकमी करणे… गाडीची नियमित देखभाल करणे… कचरा न जाळणे… फटाके न उडवणे हे करावे लागेल.’ सगळीजण अगदी गंभीरपणे बोलत होती.
“दिवाळीनंतर मला बऱ्याचदा खोकला का होतो ते आत्ता समजले. फटाके का उडवायचे नाहीत हे चांगलेच समजले.’ तन्वी बोलली.
“वृक्षारोपण करणे हा एक चांगला उपाय आहे बरं का मुलांनो. याशिवाय प्रतिकार शक्ती वाढवण्यासाठी संतुलित आहार आणि व्यायाम या गोष्टी तर फार महत्त्वाच्या. तेजस्वी आळस न करता व्यायाम करणे तुला तर फार गरजेचे आहे बरं का. आणि तूच कशाला सगळ्यांनीच. त्यामुळे आता पळा जरा सायकल चालवून या बरं!’ बालमित्रांनो, तुम्ही पण व्यायाम करता ना नियमितपणे?
विशाखा गंधे