चानण दी फुलकारी, तोपा कौन भरे…
अंबर दा इक आला सूरज बाल दिया,
मन दी उँची मंती दीया कौन धरे?
सूर्य उगवतो, त्याच्या प्रकाशाच्या फुलकारीसारख्या नक्षीनं सगळं जग उजळवतो सूर्य नसताना उंच आकाशात दिवा धरून कोण बरं हे जग उजळवेल? अमृता प्रितम यांची ही कविता वाचल्यावर फुलकारी जास्त सुंदर की ही कविता जास्त सुंदर असा प्रश्न पडला. कवितेचा अर्थ तर समजला पण त्यानंतर “फुलकारी’ या भरतकामाच्या प्रकाराबद्दल जाणून घ्यायची खूपच उत्सुकता निर्माण झाली.
फुलकारी हा प्रकार आपल्याकडे अकबराच्या काळात “पर्शियन’ पुलकारी या प्रकारावरून आला. पारशी भाषेत फुलाला पुल म्हणतात. त्यावरून आपल्याकडे हा शब्दही अर्थासकट आला. शिवाय फुलकारी हा प्रकार आपल्याकडे भटक्या जाट लोकांकडून आला, असंही काही ठिकाणी म्हटलंय. पण फुलकारीचा सर्वात जुना उल्लेख वारिस शहाच्या “हीर-रांझाच्या’ अजरामर गोष्टीत सापडतो. या गोष्टीतली हीर ही श्रीमंत बापाची मुलगी असते आणि तिच्याकडे फुलकारीच्या अनेक ओढण्या असतात. अर्थात त्या काळी अशा अनेक ओढण्या असणं हीच श्रीमंतीची लक्षणं असावीत. पंजाबच्या या फुलाकारीमध्ये पांढऱ्या किंवा फिक्या रंगाच्या कापडावर लाल-केशरी-गुलाबी अशा अनेक गडद रंगांच्या दोऱ्यांनी भूमितीय आकारामध्ये अतिशय सुंदर पानाफुलांची नक्षी विणलेली असते. पण ही नक्षी विणताना कापडावर आधी कुठेही चौकोन किंवा रेषा काढून घेत नाहीत तरीही ही नक्षी बिनचूक सममितीय असते. एका नजरेत पाहिल्यावर त्यावर अदृश्य चौकोनच दिसतात! हीच तर फुलकारीची वैशिष्ट्यं म्हटली पाहिजेत.
फुलकारीचा उगम परदेशातला असला तरी पंजाबी बायकांनी पिढ्यान्पिढ्या त्या आपल्या कलेतून ती जिवंत ठेवली आहे इतकंच नाही तर फुलकारी आपल्या संस्कृतीतही आणली आहे. पंजाबमध्ये ओढणीला फार महत्त्व आहे. अमृता प्रितमला तर अनेक रंगांच्या अनेक प्रकारांच्या ओढण्या जमवण्याचं वेडच होतं. पंजाबमध्ये एक प्रथा अशी आहे की घरात मुलगा जन्माला आला की त्याची आजी एक फुलकारीची ओढणी तयार करायला घेते. त्यात प्रेमाच्या धाग्यानं ती आपल्या स्वरूपसुंदर नातसुनेचं स्वप्नच रंगवते. ती ओढणी मग तिच्या नातवाच्या बायकोला म्हणजे तिच्या नातसूनेला आजीकडून प्रेमाचा आहेर म्हणून या नातवाच्या लग्नात दिली जाते. नातसूनेवरही प्रेम करण्याची ही किती सुंदर रीत!
घरातली रोजची कामं आटोपली की दुपारच्या निवांत वेळी बायका कोणा एकीच्या घरी जमून गप्पा मारतात. गप्पा मारता मारता त्या आपल्या मनातल्या गूजगोष्टी, माहेरच्या आठवणी, आपल्या सभोवती दिसणारा निसर्ग, आपली रोजची दिनचर्या आणि आपली पूर्ण न झालेल्या स्वप्नांची बकेट लिस्ट अशा सगळ्या गोष्टी त्या आपल्या ओढण्यांवर किंवा इतर कापडांवर विणतात. फुलकारी हे जणू पंजाबी स्त्रियांच्या जीवनाचं आणि त्यांच्या स्वप्निल मनाचं प्रतिबिंबच आहे.
फुलकारीच्या नक्षीचे अनेक प्रकार आहेत. “थिरमा’ प्रकारची फुलाकारी केलेली वस्त्रं वृद्ध स्त्रिया वापरतात. “दर्शनद्वार’ प्रकारची नक्षी असलेले पवित्र कपडे गुरुद्वारेत देवाच्या दर्शनासाठी जाताना घालतात. “सूरजमुखी’ प्रकारात सूर्यफुलांची नक्षी असते तर “पंचरंगा’ आणि “सतरंगा’ म्हणजे पाच आणि सात रंगांची नक्षी असलेली ओढणी असते. “चोप’ नावाचा प्रकार लग्नाच्या वेळी मामाकडून नवऱ्या मुलीला मिळतो; तर “बवन बाघ’ या प्रकारात बावन्न प्रकारची चिन्हं असतात. हा प्रकार सगळ्यात दुर्मिळ मानला जातो.खरंतर फुलकारी हा प्रकार विकण्यासाठी म्हणून कधीच तयार केला गेला नाही. भारताच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी फाळणीमध्ये पंजाबचेच दोन भाग झाले. त्यात न जाणो किती नातेवाईक कुटूंब एकमेकांपासून तुटले असतील. किती लोकांची रोजी रोटी गमावली असेल. पण त्याच वेळी फुलकारी ही पंजाबच्या स्त्रियांना रोजीरोटीचं साधन देऊन गेली आणि त्यानंतर ही फुलकारी व्यापाराच्या माध्यमातून सगळ्या जगात पोहोचली. आज तर ऍमेझॉन सहीत सगळ्या शॉपिंगच्या वेबसाईट्सवरही आपल्याला ही मनोहारी फुलकारी केलेली ओढणी आणि कपडे मिळतात. उगाच नाही प्रियांका चोप्राला “तेरी मेरी कहानी’ या सिनेमामध्ये फुलकारीची सलवार कमीज घालायचा मोह झाला होता!
अमृता देशपांडे