बेल्हे -ब्रह्मांडाच्या तारुण्य अवस्थेतील म्हणजेच सुमारे आठ अब्ज वर्षांपूर्वीच्या आकाशगंगेतील अणू हायड्रोजन वायूच्या वस्तुमानाचे मापन खोडद (ता. जुन्नर) येथील जीएमआरटीच्या शास्त्रज्ञांनी शोधून कमाल केली आहे. नॅशनल सेंटर फॉर रेडीओ स्ट्रोफिजिक्स अर्थात एनसीआर व टीआयएफआर आणि बंगळूरमधील रमण रिसर्च इन्स्टिट्यूट अर्थात आर. आर. आय. या संस्थांमधील खगोल शास्त्रज्ञांच्या समूहाने अद्ययावत जीएमआरटी दुर्बिणीचा उपयोग करून हा शोध लावला आहे.
विश्वातील आकाशगंगा या बहुतांशी वायू आणि तारे यांच्यापासून बनलेले असतात. ज्यामध्ये आकाशगंगेच्या आयुष्यात वायूचे रूपांतर ताऱ्यांमध्ये होत असते आणि म्हणून अशा प्रकारे आकाशगंगा समजून घेण्यासाठी आपल्याला वायू आणि तारे या दोघांचे प्रमाण वेळोवेळी कसे बदलते हे ठरविणे आवश्यक आहे. आकाशगंगेमध्ये ताऱ्यांच्या निर्मितीची प्रक्रिया अंदाजे आठ ते दहा अब्ज वर्षांपूर्वी अत्युच्च प्रमाणात होती व ती प्रक्रिया आजपर्यंत हळूहळू मंदावत आहे, ती का मंदावत आहे हे अज्ञात आहे.
कारण आपल्याला सुरुवातीच्या काळातील आकाशगंगामधील एकूण अणू हायड्रोजन, जे की ताऱ्यांच्या निर्मितीस लागणारे इंधन असते. त्याचे प्रमाण किती आहे हे माहित नव्हते. अति दूरच्या आकाशगंगामधील अणू हायड्रोजनच्या वस्तुमानाचे मापन अद्यावत जीएमआरटीद्वारे केले गेले आहे.
यामध्ये अणू हायड्रोजनमधील स्पेक्ट्रल लाइन्स शोधण्यासाठी संशोधन केले गेले. ज्याप्रमाणे तारे दृश्य स्वरूपाच्या प्रकाशाची तीव्र उत्सर्जन करतात त्याप्रमाणे अणू हायड्रोजनचे सिग्नल रेडिओ प्रकाशात 21 सेंटीमीटर तरंगलांबीमध्ये उत्सर्जित होतात आणि असे सिग्नल फक्त रेडिओ दुर्बिणीद्वारेच निरीक्षण करून शोधले जातात.
दुर्दैवाने हे अति दूरचे 21 सेंटीमीटर रेडिओ सिग्नल खूपच कमकुवत असतात आणि अद्ययावत केलेल्या जीएमआरटीसारख्या शक्तिशाली दुर्बिणीने देखील दूरच्या आकाश गंगेपासून आलेले सिग्नल शोधणे कठीण असते. या मर्यादेवर मात करण्यासाठी खगोलशास्त्रज्ञांना समूहाने दृश्य स्वरूपाच्या म्हणजेच ऑप्टिकल दुर्बिणीद्वारे पूर्वी शोधल्या गेलेल्या जवळपास आठ हजार आकाशगंगाचे 21 सेंटीमीटर तरंगलांबीचे रेडीओ सिग्नल एकत्र करण्यासाठी “स्टॅकींग’ नावाची पद्धत वापरली या पद्धतीमध्ये आकाश गंगांमधील वायूच्या प्रमाणाचे सरासरी मोजमाप केले जाते.
यासाठी गेल्या दोन वर्षांपासून (दि. 14 ऑक्टोबरपर्यंत) निरीक्षण सुरू होते. 100 तास निरीक्षण करण्यात आले. यामध्ये 8 हजार आकाशगंगांचा अभ्यास करण्यात आला. अद्ययावत जीएमआरटी केल्यामुळे निरीक्षणासाठी आवश्यकता असलेली संवेदनशीलता खूप मोठ्या प्रमाणात वाढली असल्याने सखोल अवकाश घटकांचे संशोधन यापुढे ही मोठ्या प्रमाणात होईल व असे अनेक रहस्य उलगडण्याचे प्रयत्न जीएमआरटी द्वारा यापुढेही करण्यात येईल.
– डॉ. जे.के सोळंकी, वरिष्ठ अधिकारी, जीएमआरटी,एनसीआरए