– मिलन म्हेत्रे
पुणे जिल्हा शैक्षणिक, सामाजिक, राजकीय क्षेत्रांत वर्चस्व गाजवून आहेच, पण त्याचबरोबर आता जिल्ह्यात वैद्यकीय क्षेत्रांतही आघाडीवर असल्याचे अलीकडच्या काळात प्रकर्षाने दिसून येत आहे. “आयटी हब’बरोबरच सरकारी दवाखान्यांबरोबरच “मल्टिस्पेशालिटी हॉस्पिटलचे हब’ आता हा जिल्हा होऊ लागला आहे. वैद्यकीय सेवांबाबत आत्मनिर्भरता या एका सूत्राचा अवलंब जिल्ह्याने केला आहे. डोळ्यांचे मोतीबिंदूचे ऑपरेशन असो किंवा अगदी ओपन हार्ट सर्जरी असो, या सगळ्याच सुविधा आता पुणे जिल्ह्यांतील बहुतेक तालुक्यांमध्ये उपलब्ध होत आहे, त्यातही महिलांसाठी आवश्यक असलेल्या वैद्यकीय सुविधांबाबत तर सर्वच तालुक्यांमध्ये आघाडी घेतली आहे.
पुणे जिल्ह्यातील 13 तालुक्यांमध्ये अलीकडच्या काळात वैद्यकीय सुविधांमध्ये आधुनिकतेसह त्वरित उपचार उपलब्ध होत आहेत. त्यामुळे स्थानिक पातळीवरच उपचार घेण्यावर नागरिकांचा कल वाढत आहे. रक्तदाब, मधुमेह, हृदयविकार, मूत्रविकार, नेत्रविकार, महिलांचे आजार, लहान मुलांचे आजार यासाठी प्राथमिक आरोग्य केंद्रांसह खासगी रुग्णालयांमध्येही उपचार होऊ लागले आहेत. त्यामुळे वेळ आणि पैसा वाचतो आहे. शिवाय रुग्णांच्या जीवाला असणारा धोकाही कमी झाला आहे.
बारामती, इंदापूर, शिरूर, हवेली, जुन्नर, आंबेगाव या मोठ्या तालुक्यांत तर आता मल्टिस्पेशालिटी हॉस्पिटल्स सेवा देऊ लागले आहेत. आधुनिक उपचारांमुळे आणि आरोग्य चाचण्यांमुळे त्यांची विश्वासार्हता या भागात वाढते आहे. त्यामुळे आधुनिक वैद्यकीय उपचार आता पुणे किंवा पिंपरी-चिंचवड शहरापुरते मर्यादित राहिलेले नाहीत, तर त्यांनी क्रांती करून ग्रामीण भागातही पाय घट्ट केल्याची असंख्य उदाहरणे दिसून येत आहेत.
ग्रामीण आरोग्याचे “पुणे मॉडेल’
ग्रामीण भागात सिझेरिअर करायची वेळ आल्यास बहुतेक वेळी महिलांना शहरांकडे किंवा खासगी रुग्णालयांमध्ये नेण्याची वेळ येत होती. यात पैसा आणि वेळ या दोन्हींचा अपव्यय होत होता. अगदीच नाईलाज झाला तर पुण्यातील ससूनसारख्या सरकारी रुग्णालयात आणण्यात येत होते. यावेळी रुग्णाच्या नातेवाइकांची ससेहोलपट होत होती. मात्र, पुणे जिल्ह्यांतील ग्रामीण भागात सिझेरिअनची सुविधा उपलब्ध करून दिल्या गेल्यामुळे महिलांचे आणि बालकांच्या आरोग्याला एक विशेष कवच मिळाले आहे.
सासवड, जुन्नर, दौंड, बारामती आदी तालुक्यांतील ग्रामीण रुग्णालयात महिलांसाठी “सिझेरिअन प्रसूती’ची सुविधा उपलब्ध करून देण्याचा प्रायोगिक प्रकल्प 2017 च्या दरम्यान राबवला गेला आणि तो यशस्वी झाला. हा प्रयोग पुढे सोलापूर जिल्ह्यातही राबवण्यात आला. राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य मिशनअंतर्गत घेण्यात आलेला हा प्रकल्प “पुणे मॉडेल’म्हणूनच इतर राज्यांतही राबवण्यात आला आहे.
“मल्टिस्पेशालिटी’ची विश्वासार्हता
बारामती, इंदापूर, खेड, जुन्नर, शिरूर, हवेली, आंबेगाव, अशा मोठ्या तालुक्यांमध्ये तर आता मल्टिनॅशनल हॉस्पिटल्स तयार झाले आहेत, त्यामुळे स्थानिक पातळीवरच रुग्णांना कार्डिऍक ट्रिटमेंटपासून डायलिसिसपर्यंत सर्व सुविधा उपलब्ध होत आहेत. एखाद्या गंभीर आजारासाठी बहुतेक वेळा पुणे शहराकडे धाव घेणाऱ्या रुग्णांसाठी आणि त्यांच्या नातेवाइकांसाठी आता वेळ-पैसा आणि रुग्णाचा जीव वाचवण्यासाठी या रुग्णालयांचा मोठा आधार मिळतो आहे. त्याच “जीवन सुरक्षा कवच’सारख्या मेडिक्लेममुळे या परिसरातील नागरिक स्थानिक पातळीवरच शक्यतो उपचार घेण्यास प्राधान्य देत आहेत. या भागात यामुळे मल्टिस्पेशालिटी रुग्णालयांची विश्वासार्हताही वाढते आहे.
पोस्ट कोविड सेंटरची उभारणी करोना पॉझिटिव्ह रुग्ण बरे झाल्यावर त्यांना प्रामुख्याने समुपदेशासह फिजिओथेरपीचीही गरज असल्याचे लक्षात आल्यावर पुणे जिल्ह्यातील औंध, भोर, मंचर आणि दौंड या चार ठिकाणच्या ग्रामीण रुग्णालयांमध्ये पोस्ट कोविड केअर सेंटर उभारण्यात आली आहेत.
“108′ नंबरच्या रुग्णवाहिकांचे कार्य
“108′ या सार्वत्रिक क्रमांकाद्वारे रुग्णवाहिकेचे खरे कार्य करोना काळात सर्वांच्याच लक्षात आले आहे. पुणे जिल्ह्यात 226 सरकारी रुग्णवाहिकांनी या काळात काम केले आहे. यात 108 च्या जवळपास 82 रुग्णवाहिकांचा समावेश आहे. जिल्हा प्रशासनाने ग्रामीण भागांतील सर्वच कोविड सेंटरमध्ये या रुग्णवाहिका उपलब्ध करून दिल्या आहेत. याबरोबरच 102 नंबरच्या रुग्णवाहिकांचे कार्यही मोलाचे ठरले आहे आणि ठरत आहे.
नेत्रविकारांबाबत विशेष चिकित्सा
पुणे जिल्ह्यातच नाही तर इतरही ठिकाणी डोळ्यांच्या विकारासाठी आता बऱ्यापैकी उपचार केले जात आहेत. यामध्ये मोतीबिंदूपासून डोळ्यांचे नंबर कमी करण्यापर्यंतच्या शस्त्रक्रिया या स्थानिक पातळीवर होत आहे. जुन्नर तालुक्यातील नारायणगाव येथे डॉ. मनोहर डोळे यांच्या स्वयंसेवी संस्थेने तर याबाबत क्रांतीच केली आहे. मोतिबिंदूच्या हजारो शस्त्रक्रिया या ठिकाणी मोफत झाल्या आहेत. मोतिबिंदूच्या शस्त्रक्रियेसाठी शिबिरेही भरवली जात आहेत.
माता-बाल संगोपन
ग्रामीण भागात आता सातत्याने आरोग्यविषयी प्रबोधन केले जात आहे. यामध्ये माता-बाल संगोपन, गरोदर माता यांच्या आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी विशेष कक्ष उभारण्यात आले आहेत. या केंद्रातर्फे ग्रामीण भागातील आदिवासी-दुर्गम क्षेत्र येथे शिबिरे आयोजित केली जात आहे. प्रसूतीपूर्व आणि नंतरच्या सर्व उपचारांवर “आशा वर्कर’मार्फत लक्ष देण्यात येत आहे. या महिलांच्या आरोग्याचा तपशील ठेवला जात आहे. या मातांना आणि बाळांना पूरक आहार योजनाही सरकारतर्फे देण्यात येत आहे आणि त्याचा 90 ते 92 टक्के महिला लाभ घेत आहे.
ग्रामीण रुग्णालयांतील सुविधा
बाह्यरुग्ण विभाग
आंतररुग्ण विभाग
माता व बाल संगोपन विभाग
तत्काळ उपचार कक्ष
पॅथॉलॉज़ी लॅब्ज
सुसज्ज प्रसुतीगृह
शस्त्रक्रिया गृह
शवविच्छेदन विभाग (निवडक)
रुग्णवाहिका
नवजात अर्भक काळजी कोपरा
क्ष-किरण विभाग
न्याय वैद्यकीय प्रकरणे
नेत्र तपासणी
कुटुंब कल्याण शस्त्रक्रिया
सर्व प्रकारचे लसीकरण
समुपदेशन व निरोध वाटप
मोठ्या व छोट्या शस्त्रक्रिया
रक्त पुरवठा केंद्र
सर्पदंश/बिबट्यांचे हल्ल्ले : स्थानिक पातळीवरच उपचार
अलीकडच्या काळात पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर, आंबेगाव, शिरूर, दौंड आदी परिसरात बिबट्यांचा वावर मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे, त्याचबरोबर त्यांचे हल्लेही वाढले आहे. या हल्ल्यात जखमी झालेल्या रुग्णांवर तालुका पातळीवरच उपचार केले जात आहेत. त्यामुळे पुण्यात ससून किंवा पिंपरी-चिंचवडच्या जिल्हा रुग्णालयांमध्ये असे रुग्ण आणण्याचे प्रमाण कमी झाले आहे. याबरोबरच सर्प किंवा श्वान दंशावरील लस देखील ग्रामीण रुग्णालयांमध्ये उपलब्ध झाल्या असल्याने हे उपचार देखील तिथल्या तिथेच होऊ लागले आहेत.
आरोग्य शिबिरांचे महत्त्व
अलीकडच्या काळात विविध राजकीय, सामाजिक संस्था रक्तदाब, मधुमेह, थायरॉइड, नेत्र विकार, हृदयविकार, रक्तातील हिमोग्लोबिन, मूत्रविकार, प्रोस्टेट ग्रंथींचे आजार आणि कॅन्सरचे विविध प्रकार यांबाबत ग्रामीण भागांत देखील शिबिरे आयोजित करीत आहेत. त्यामुळे आरोग्याबाबत जागरूकता निर्माण होत आहे, त्याचबरोबर या आजारांवरील उपचारांबाबत, त्यांच्या खर्चाबाबतही माहिती देण्यात येत आहे.
भोरचा तरंगता दवाखाना
भोर तालुक्यातील भाटघर धरणाच्या परिसरातील दुर्गम डोंगराळ भागातील 15 ते 20 गावांतील नागरिकांना प्राथमिक आरोग्य सेवा मिळावी यासाठी बोटीद्वारे बाह्यरुग्णसेवा नारळी पौर्णिमेला म्हणजे साधारण ऑगस्टच्या दरम्यान सुरू केली जाते आणि ही सेवा पुढील वर्षाच्या फेब्रुवारीपर्यंत (सात महिने) दिली जाते.
या सेवेसाठी 17 वर्षांपूर्वी इंडोजर्मन प्रकल्पातून 20 लाख रुपये किमतीची बोट दिली आहे. या तरंगत्या दवाखान्यासाठी एक वैद्यकीय अधिकारी, परिचारिका, दोन शिपाई आणि कंपाउंडर असे पथक या भागातील नागरिकांना प्रसूतीसाठी, सर्पदंश झाल्यास किंवा इतर आजारांसाठी आरोग्यसेवा दरवर्षी देते.