पुणे –“बुद्धिबळ’, “लुडो’, “कॅरम’, “सापशिडी’, “बोर्ड गेम’ या बैठ्या खेळांपासून ते मोबाइलवरील “गेम्स’ आकर्षण सध्या सर्वांनाच आहे. मात्र जमीन, पाट, दगडावर पटांची आखणी करून चिंचोके, दगड, काचा आदी उपलब्ध साहित्यात आजही राज्याच्या अनेक भागांमध्ये खेळ खेळले जातात. मात्र केवळ करमणूक समजल्या जाणाऱ्या खेळांना हजारो वर्षांचा इतिहास असून, “पुरातत्त्व’ विषयाचे अभ्यासक या “खेळांचा वारसा’ शोधत आहेत.
पुण्यातदेखील मारुंजी टेकडी, पाताळेश्वर, भुलेश्वर या ठिकाणी प्राचीन खेळांचे पट आढळले आहेत.
राज्यातील विविध भागांतील प्राचीन लेणी, गुहा, किल्ले आदी ठिकाणी सांकेतिक चिन्हे, आकृत्या कोरलेल्या आढळतात. मात्र अनेकदा याबाबतचा उलगडा होत नाही. मात्र आता कोरलेले पटखेळ प्रकाशझोतात आणण्याचे काम तरुणाईकडून होत आहे. प्राचीन खेळ संवर्धन मोहिमेअंतर्गत मंदिरे, लेणी, वाडे आदी पुरातन वास्तुंमध्ये कोरलेल्या पटखेळांचे संशोधन, अभ्यास आणि प्रसार करण्यात येत आहे. देशभरात विविध ठिकाणी प्राचीन खेळ आढळतात. स्टारगेम, सारीपाट, मंकळा, पचीसी आदी नावांनी हे खेळ प्रचलित आहेत. महाराष्ट्रात आढळणारे पटखेळ हे प्रामुख्याने बाहेरील देशांमधील असल्याचे
मारुंजी टेकडीवर 41 पट
पुरातत्त्व विषयाचे अभ्यासक सोज्वळ साळी आणि ऋषिकेश राणे यांनी पुणे जिल्ह्यातील मारुंजी टेकडीच्या परिसरात आढळलेले पटखेळ प्रकाशझोतात आणले आहेत. याठिकाणी मुख्यत्वे मंकळा आणि वाघबकरी या खेळांचे सुमारे 41 पट आढळले आहेत. मारुंजी येथील पटखेळ आतापर्यंत सापडलेल्या पटांपैकी सर्वांत मोठा आहे. आजवर साधारण 2 फुटांपर्यंत पट आढळले होते. मात्र या पटाची लांबी आणि रुंदी 6 फूट असल्याचे साळी यांनी सांगितले.
पुण्यात पाताळेश्वर येथे “मंकळा’, महापालिकेजवळील घोरपडे घाट येथे “चल्लस’, भुलेश्वर येथे “नव कंकरी’ आदी ठिकाणी खेळांचे पट आढळले असून, काही ठिकाणच्या पटांबाबत अभ्यास सुरू आहे. प्राचीन व्यापारी मार्गांवर प्रामुख्याने पटखेळ आहेत. मंदिरे, लेणी, टेकड्या अशा मुक्कामांच्या ठिकाणी तत्कालीन प्रचलित खेळ कोरलेले असावेत.
– सोज्वल साळी, पुरातत्त्व संशोधक आणि अध्यक्ष, वैभवशाली प्राचीन लिपी ट्रस्ट