प्रतिवर्षी 12 नोव्हेंबर हा दिवस “जागतिक न्यूमोनिया प्रतिबंधक दिवस’ म्हणून जगभर साजरा केला जातो. अनेकदा सर्दी, खोकला, खवखवणारा घसा आणि वाहणारं नाक या गोष्टी आपोआप बऱ्या होतात. कधी-कधी त्यातून न्यूमोनिया होतो आणि मुलांच्या जिवाला धोका निर्माण होतो. साध्या वाटणाऱ्या सर्दी-खोकल्याचं रूपांतर गंभीर आजारात होत आहे. वैद्यकीय मदतीची गरज आहे, हे पालकांना वेळीच कळलं तर मुलांना न्यूमोनियापासून वाचवता येतं. त्याविषयी…
मुलांचं वय, खोकल्याचा कालावधी, बाळाचं स्तनपान थांबवलं आहे का, ताप आला आहे का, आला असेल तर किती दिवस, बाळाला फिट्स येतात का, यावरून बाळाच्या आजाराविषयची कल्पना येते. श्वासाचा वेग आणि छातीचे स्नायू आत ओढले जाणं या दोन गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. श्वासाचा वेग मोजताना मूल शांत असणं आवश्यक आहे. छातीच्या खालच्या भागाकडे लक्ष देऊन हा वेग मोजता येतो. दोन महिन्यांच्या आतील मुलांचा श्वसनवेग मिनिटाला साठपर्यंत असतो. दोन महिने ते एक वर्ष या वयातल्या मुलांचा श्वसनवेग मिनिटाला 15 पर्यंत तर एक ते पाच वर्षं वयोगटातल्या मुलांचा श्वसनवेग मिनिटाला 12 पर्यंत असतो. या मर्यादेपेक्षा श्वासाचा वेग जास्त असेल तर पुन्हा एकदा मोजून वेग निश्चित ठरवावा लागतो. ज्या मुलांना ताप, खोकला आणि सर्दी आहे पण ज्यांचा श्वसनवेग मर्यादेपेक्षा कमी आहे, अशा मुलांना न्यूमोनिया नसल्याचा निष्कर्ष काढून या मुलांवर घरगुती उपचार करता येतात. मुलांवर घरच्या घरीच उपचार करत असताना काही गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात.
स्तनपान करणाऱ्या मुलांना सर्दी-खोकला झाला की, पाजणं कठीण जातं. पण अंगावरचं दूध पिण्यानं जंतूसंसर्गाशी लढाई करायला आणि बाळाची वाढ सुरक्षित व्हायला मदत होते. बाळाचं चोंदलेलं नाक साफ केलं तर त्याला दूध ओढायला मदत होते. जर मूल दूध ओढू शकत नसेल तर स्तन पिळून त्यातलं दूध मुलाला स्वच्छ वाटी चमच्यानं पाजावं. स्तनपान करणाऱ्या मुलांना अन्न बारीक करून खायला द्यावं. मूल आजारातून बरं झालं की, त्याला निदान आठवडाभर तरी रोज नेहमीपेक्षा एक वेळ अधिक जेवण द्यावं. आजारी पडण्यापूर्वी मुलाचं असलेलं वजन पूर्ववत झालं की, मूल पूर्णपणे बरं झालं आहे असं समजावं. सर्दी-खोकला झालेल्या मुलांना भरपूर पाणी किंवा पातळ पदार्थ द्यावेत.
ऊबदार कपडे
नवजात अर्भकं आणि मुलं त्यांच्या शरीरातली उष्णता कायम राखू शकत नाहीत, त्यामुळे त्यांना ऊबदार कपड्यांत गुंडाळून ठेवलं पाहिजे. मात्र, ते खूपच घट्ट आणि गरम नसावेत. वातावरण ऊबदार असावं पण गरम नको. ताप येणं हे काही नेहमीचं गंभीर आजाराचं लक्षण नसतं. ताप आलाच तर तो तातडीनं कमी करण्यासाठी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानं पॅरसिटॅमॉलचं औषध द्यावं. बाळाचं नाक नेहमी विशेषतः स्तनपानाच्या आणि झोपेच्या आधी पुसून साफ करावं. त्यामुळे दमट वातावरणातही श्वास घेणं सोपं जातं. गरम पाण्याची वाफ घेतली तर त्याचाही फायदा होतो. दिवसातून दोन-तीन वेळा खोलीच्या दारं-खिडक्या उघड्या ठेवून तिथली हवा खेळती ठेवावी. स्वयंपाकाच्या, धूम्रपानाच्या किंवा इतर कुठल्याही धुरानं भरलेल्या खोलीत मूल झोपत असेल तर त्याला न्यूमोनिया होण्याची शक्यता अधिक असते. तंबाखूच्या धुरानं आरोग्यवर दूरगामी परिणाम होतात. बाळाजवळ शिंकणं वा थुंकणं अतिशय धोकादायक असतं. सर्दी-खोकला झालेल्या प्रौढांनाही लहान मुलांपासून दूर राहावं.
प्रतिबंध : लहान मुलांना पहिले सहा महिने केवळ स्तनपान द्यावं. पौष्टिक आहार देऊन आणि संपूर्ण लसीकरण करून न्यूमोनियापासून प्रतिबंध करता येतो. न्यूमोनिया होणाऱ्या बाळांमध्ये स्तनपान करणाऱ्या बाळांपेक्षा बाटलीने दूध पिणाऱ्या बाळांची संख्या सरासरी दुप्पट असते. म्हणून पहिल्या सहा महिन्यांपर्यंत बाळाला फक्त स्तनपानच करू द्यावं.
अ जीवनसत्त्व : हिरव्या पालेभाज्या आणि ताजी पिवळी, केशरी रंगांची फळं यातून मिळणाऱ्या अ जीवनसत्त्वामुळे बाळाचं न्यूमोनियापासून रक्षण व्हायला मदत होते. बाळ एक वर्षांचं होण्यापूर्वी त्याचं लसीकरण पूर्ण झालं पाहिजे. त्यामुळे बाळाचं डांग्या खोकला, क्षयरोग, गोवर अशा सगळ्या विकारांपासून रक्षण होतं. अतिगर्दीमुळे सर्दी-खोकल्याचा प्रसार व्हायला मदत होते. म्हणून रात्रीच्यावेळी फक्त स्तनपान करणाऱ्या बाळासच आईजवळ झोपवावं.
बाल न्यूमोनिया : न्यूमोनिया हा खालच्या म्हणजे अंतर्गत श्वसनसंस्थेचा – वायुकोशाचा दाह आहे. हा दाह जिवाणू, विषाणू, यामुळे होतो. याशिवाय विषारी हवा (उदा. रॉकेलच्या वाफा) उलटीतून आलेले द्रवपदार्थ श्वसनसंस्थेत घुसणे, इत्यादी कारणांपैकी कशानेही न्यूमोनिया होऊ शकतो. बाळाचा जन्म होताना काही बाळांच्या बाबतीत गर्भजल किंवा रक्त बाळाच्या श्वसनसंस्थेत ओढले जाऊ शकते. तिथे नंतर जंतुदोष होतो. एकूण न्यूमोनियाचे मुख्य कारण म्हणजे जंतुदोष होय. जंतुदोषामुळे वायुकोशाचा दाह होऊन त्यास सूज येते. यामुळे तिथले कामकाज बंद पडते. न्यूमोनिया बहुधा एका बाजूच्या फुफ्फुसाच्या काही भागातच होतो. (पण तो दोन्ही बाजूंनाही होऊ शकतो) दाह व सूज यांमुळे या भागात वेदना असते. पण लहान मुले ही वेदना सांगू शकत नाहीत. श्वसनसंस्थेचा काही भाग तात्पुरता निकामी झाल्यामुळे इतर भागावर श्वसनाची जास्त जबाबदारी येते. त्यामुळे दम लागतो. या आजाराने खूप बाळे दगावतात.
बालन्यूमोनिया हा फुप्फुसाच्या एका भागात जंतुदोष झाल्याने होणारा आजार आहे. यात खोकला, ताप, दम लागणे ही मुख्य लक्षणे असतात. लोकभाषेत याला डबा, पोटात येणे अशीही नावे आहेत. बालन्यूमोनियाचे मृत्यू जंतुविरोधी औषध दिल्याने टळतात. हा आजार सहसा पाच वर्षाखालील मुलांमध्ये होतो पण त्यातही विशेषकरून पहिल्या दोन वर्षात याचे प्रमाण जास्त असते. मूल कुपोषित असेल तर हा आजार होण्याचा धोका आणि मृत्यूची शक्यताही जास्त असते. गोवराच्या तापानंतर हा आजार होण्याची शक्यताही असते. अपुऱ्या दिवसांच्या किंवा अशक्त मुलांना हा आजार होण्याची जास्त शक्यता असते. हा आजार साथीचा नसतो. पण थंडी-पावसात या आजाराचे प्रमाण जास्त असते.
रोगनिदान
या आजाराची मुख्य लक्षणे म्हणजे खोकला, ताप व दम लागणे. नुसता ताप, खोकला (पण दम नाही) असेल तर त्याला बालन्यूमोनिया न म्हणता ताप-खोकला म्हणतात. असे साधे आजार शक्यतो बाह्य श्वसनसंस्थेत (नाक, घसा,) किंवा श्वासनलिकेत जंतुदोष झाल्यामुळे होतात. ताप, खोकला, दम लागणे या तीन लक्षण-चिन्हांवरून बालन्यूमोनियाचे निदान होऊ शकते. बालन्यूमोनिया सौम्य आहे की गंभीर हे आपण ओळखायला शिकू शकतो. सौम्य आजार असेल तर गावात तुम्ही उपचार करू शकाल. तीव्र आजार असेल तर रुग्णालयात पाठवायला पाहिजे. योग्य उपचाराने मूल वाचू शकते.
दम लागण्याची तपासणी
बाळ दर मिनिटास किती वेळा श्वास घेते, हे मोजून दम लागला आहे की नाही ते ठरते.
दोन महिन्यांपेक्षा लहान बाळ असेल तर श्वसनगती मिनिटास 60 पेक्षा जास्त असल्यास दोष समजावा.1 वर्षापर्यंतचे बाळ असेल तर मिनिटास 50 पेक्षा जास्त श्वसनगती असल्यास दोष समजावा.
6 महिने ते 1 वर्षापेक्षा मोठ्या मुलांमध्ये मिनिटाला 40 पेक्षा अधिक श्वसन गती असेल तर दोष समजावा. हे तुम्हाला घडयाळाच्या सेकंद काट्याबरोबर छातीची हालचाल मोजून कळू शकते. यासाठी पूर्ण मिनिटभर श्वसन मोजा. श्वसनाची गती बरीच अनियमित असल्याने पूर्ण मिनीट मोजावेच लागते. या बरोबरच नाकपुड्या फुललेल्या दिसतात, त्वचा, जीभ, ओठ यांवर थोडी निळसर झाक असते. अशा बाळाच्या रक्तात प्राणवायू कमी, कार्बनवायू जास्त म्हणून असे होते.
बाल न्यूमोनिया सौम्य आहे की गंभीर ?
ताप, खोकला, दम लागणे या झाल्या न्यूमोनियाबद्दल प्राथमिक गोष्टी. याव्यतिरिक्त खालीलपैकी एखादीही खूण असेल तर आजार जास्त आहे हे निश्चित.
श्वास आत घेताना खालची बरगडी आत ओढली जाणे. यासाठी बाळाचा कपडा वर करून पोट-छाती पाहा.
श्वास आत घेताना बाळ कण्हत असल्यास.
श्वास बाहेर सोडताना शिटीसारखा आवाज येणे.
झटके (बाळाचे सौम्य झटके ओळखायला आपल्याला शिकायला पाहिजे).
बाळाने अंगावरचे दूध न ओढणे.
पोट डांबरलेले असणे/ फुगून येणे.
बाळ सतत झोपणे, लवकर जागे न होणे, जागे झाले तर लगेच झोपणे.
मूल आधीच कुपोषित असेल तर धोका जास्त असतो.
शरीराचे तापमान नेहमीपेक्षा कमी होणे. (बाळाचे अंग गार पडणे) हा बाळ गार पडण्याचा प्रकार दोन महिन्यांपेक्षा लहान मुलात होऊ शकतो.
स्तनपान दिल्यास होत नाही न्यूमोनिया
नोकरदार महिला वर्ग आणि बदलत्या संस्कृतीमुळे स्तनपानाकडे दुर्लक्ष होत असल्याचे दिसून येत आहे. मात्र, स्तनपानामुळे बालकांमध्ये न्यूमोनिया होण्याचे प्रमाण घटत चालले आहे. त्याशिवाय अतिसार होणे, आजारांचा संसर्ग वाढणे याचेही प्रमाण रोग प्रतिकारशक्ती वाढल्याने घटत चालल्याचे निरीक्षण बालरोग तज्ज्ञांनी नोंदविले. गर्भधारणा झाल्यापासून सहा आठवडे किंवा त्या आधी झालेल्या प्रसूतीला मुदतपूर्व प्रसूती म्हणतात. दर वर्षी सुमारे दीड कोटी मुलांची प्रसूती मुदतपूर्व होते. हा आकडा दरवर्षी वाढतच चालला आहे. नवजात अतिदक्षता विभागात (एनआयसीयू) दाखल करण्यात आलेल्या मुलांना मातांपासून विलग करण्यात येते. आईच्या दुधातील संरक्षक लाभांमुळे हे दूध या बाळांना अधिक आवश्यक असते. त्यांना आरोग्य आणि वाढीच्या समस्यांचा धोका अधिक असतो. आईचे दूध हे औषधांसारखे कार्य करते. मातेच्या दुधात प्रतिरोधक पेशी, इम्युनोग्लोब्युलिन्स, संप्रेरके, प्रोबायोटिक्स आणि वाढीला चालना देणारे घटक असतात. या संदर्भात स्तनपानावर वाढलेल्या बाळांना संसर्ग (सेप्सिस) आणि नेक्रोटायझिंग एंटरोकोलायटिस (अपचन आणि त्याने आतड्यांना येणारी सूज) होण्याची शक्यता कमी असते. मुदतपूर्व प्रसूत झालेल्या बाळांसाठीही पहिल्या सहा महिन्यांमध्ये केवळ स्तनपान देण्याची शिफारस करण्यात येते.
कोलोस्ट्रम हा घटक आईच्या शरीरात सर्वप्रथम तयार होणारे दूध असते. आतड्यांची वाढ आणि संसर्गाचा धोका कमी करण्यासाठी ते आवश्यक असते. त्याप्रमाणे या दुधात ओमेगा-3 सारखे मेदयुक्त घटक असतात. जे मुदतपूर्व प्रसूती झालेल्या बाळांच्या मेंदूच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात. मातेच्या दुधाचे प्रमाण वाढते तेवढाच सडन इन्फंट डेथ सिंड्रोम (एसआयडीएस), ऍलर्जी, लहानपणी होणारा मधुमेह आणि स्थूलपणाचा धोका कमी होतो. दररोज 50 मिली जास्त दूध प्यायल्यास सेप्सिसचा धोका 20 टक्क्यांनी कमी होतो. स्तनपान करणारे बालक आणि बाहेरचे दूध घेणारे बालकांच्या प्रकृतीत फरक दिसून येतो. बाहेरचे दूध घेणाऱ्या बालकांमध्ये रोग प्रतिकारशक्ती कमी असल्याने त्याला संसर्ग होण्याची भीती असते. मात्र, आईच्या दुधात असणारे महत्त्वाचे घटक बाळाला मिळाल्याने बाळाची रोग प्रतिकारशक्ती वाढते. परिणामी न्यूमोनिया, अतिसाराचा संसर्ग होण्यापासून तो वाचतो. त्याशिवाय बाळाचा बुद्ध्य्रांक वाढायला लागतो.
स्तनपान देणाऱ्या आईमध्ये स्तन किंवा गर्भाशयाच्या कर्करोगाचा आणि हाडे ठिसूळ होण्याचा धोका कमी होतो. तसेच यामुळे कॅलरी जळण्यास मदत होते. मातेच्या दुधात लॅक्टोज आणि चरबीनंतर मानवी दुधामध्ये याची मात्रा सर्वाधिक असते. स्तन्यपान करणाऱ्या शिशूंमध्ये कानाचे संक्रमण, न्यूमोनिया, पोटाचे विषाणू आणि अतिसार, लिम्फोमा आणि ल्युकेमिया, कर्करोग, क्रोहन, दमा, ऍलर्जी, इसब, मधुमेह, अर्भक मृत्यू सिंड्रोम (एसआयडीएस) होण्याचे शक्यता खूपच कमी असते. बाळाच्या आरोग्यावर परिणाम टाळण्यासाठी मातांनी नवजात बाळांना स्तनपान द्यावे. स्तनपान करणाऱ्या बाळांवर आईच्या आहाराचा परिणाम होतो. धान्य, तृणधान्ये, कडधान्ये, सुकामेवा, ताजे फळे, भाज्या, अंडी आणि कोंबडी यांसारखे उच्च प्रथिनेयुक्त पदार्थ आई व बाळ दोघांसाठी चांगले असतात. शरीरातील पाण्याचे प्रमाण योग्य राखण्यासाठी मातांनी भरपूर पाणी, ताजे फळांचा रस, नारळ, लस्सी आणि लिंबाचा रस पिणं आवश्यक आहे.
डॉ. एस. एल. शहाणे