शर्मिला जगताप
रशियाविरुद्ध ब्रिटन, फ्रान्स, सार्डेनिया व तुर्कस्तान या देशांबरोबर क्रिमिया येथे 1854 मध्ये युद्ध सुरू झाले. तेव्हा ब्रिटिश मंत्रिमंडळातील युद्ध सचिव सिडनी हर्बर्ट यांनी फ्लोरेन्स नाइटिंगेल यांच्या कार्याचे महत्त्व ओळखून त्यांना युद्धभूमीकडे जाण्याचे सुचविले. आजच्या दिवशी म्हणजे 21 ऑक्टोबर 1854 रोजी फ्लोरेन्स नाइटिंगेल आणि इतर 38 नर्सेसना क्रिमियन युद्धात वैद्यकीय सेवेसाठी पाठवण्यात आले होते.
तुर्कस्तानातील सर्व सैनिकी रुग्णालयातील रुग्णपरिचर्याविषयक व्यवस्थेची जबाबदारी नाइटिंगेल यांनी चोखपणे पार पाडली. श्रीमंत कुटुंबात जन्माला येऊनही देवाने आपल्याला भूतदयेसाठी व मानवतेची सेवा करण्यासाठीच जन्माला घातले अशा भावनेने नाइटिंगेल प्रेरित झाल्या होत्या. त्यांनी केलेल्या जखमी सैनिकांच्या शुश्रुषेमुळे परिचारिकांना जगभर प्रतिष्ठा लाभली. अंधारात रात्रभर जागून हातात कंदील घेऊन त्या सैनिकांची शुश्रुषा करत असत. त्यामुळे रेडक्रॉसचे संस्थापक हेन्री ड्युनंट यांनी त्यांना “लेडी विथ द लॅंप’ ही उपाधी दिली.
नोव्हेंबर 1854 मध्ये त्या तुर्कस्तानातील स्कूटारी (आजचे ऊस्कूदार) येथील सैनिकी रुग्णालयात पोहोचल्या. हे रुग्णालय अतिशय गलिच्छ व आरोग्यदृष्ट्या दुर्लक्षित होते. आवश्यक अशा साधनांचाही अभाव होता. मात्र, रोग्यांची संख्या मोठी होती. नाइटिंगेल यांनी तेथे कामास ताबडतोब प्रारंभ केला. कारण तेथे पटकी व टायफस ज्वरची मोठी साथ उद्भवली होती.
ही साथ त्यांनी प्रयत्न करून आटोक्यात आणली. त्यासाठी त्यांनी इंग्लंडमधून जादा परिचारिका बोलावून घेतल्या व जरूर ती साधनसामग्रीही मागवून घेतली. लष्करी अधिकारी व डॉक्टरांचा विरोध न जुमानता त्यांनी आपल्या पथकाकडून रुग्णसेवा करवून घेतली. तेथील जखमी व आजारी सैनिकांच्या व्यवस्थेत बदल घडवून मृत्यूचे प्रमाण कमी केले. या साथी चटकन नियंत्रणाखाली येऊन मोठी हानी टळली.
1856 मध्ये, क्रिमियन युद्ध संपल्यावर युद्धात जखमी झालेल्या आणि मृत्यू पावलेल्या सैनिकांचा अहवाल त्यांनी ब्रिटिश लष्करी कमिशनकडे सुपूर्द केला. त्यात त्यांनी स्वत: काढलेल्या ध्रुवीय क्षेत्राच्या रंगीत रेखाकृती (पोलर एरिया डायग्राम) म्हणजेच रोझ तक्ते होते. या प्रकारच्या आलेखास नाइटिंगेल रोझ प्लॉट असेही म्हटले जाते.
युद्धाच्या व शांततेच्या काळात वैद्यकीय शुश्रुषा आणि सार्वजनिक आरोग्यसेवा यात सुधारणा करण्यासाठी त्यांनी समर्पक प्रस्तावाचा मसुदा तयार केला. त्यात तत्कालीन स्थितीचे काळजीपूर्वक निरीक्षण, कुशल संघटन आणि तत्पर प्रशासन यांवर आधारलेल्या पद्धती सुचविल्या. त्याद्वारे मानवी जीवांचा अकारण होणारा नाश आणि तो टाळण्यासाठी अतिशय सोपे उपाय परिणामकारकपणे प्रदर्शित केले. भारतातील सार्वजनिक आरोग्यसेवाही सुधारावी यासाठी फ्लोरेन्स नाइटिंगेल प्रयत्नशील राहिल्या.