– प्रीती भातलवंडे
सध्या चालू असलेल्या कोरोनाच्या तांडवाबद्दल नाही. पण कोरोनाकाळात घडलेल्या एका बदलाशी संबंधित आहे. कोरोनाकाळात नवीन काहीतरी शिकणे, आणि एकूणच ऑनलाईन माध्यमातून शिक्षण याचा आधीपेक्षा नक्कीच जास्ती प्रसार सुरू झाला. या विषयावर कोणी आधी काही लिहिलं आहे किंवा कितपत चर्चिला गेला आहे, ते माहित नाही.
ऑनलाईन क्लासेस/लेक्चर्स/कार्यशाळा/सेमिनार/वेबिनार/ट्रेनिंग्स या सर्वांचे वाढते प्रमाण, हे सर्व अटेंड करणारा मिश्र वयोगट, आणि भविष्यातील या गोष्टींचा वाढता परीघ हे सर्व बघता, आणि काही प्रमाणात अटेंड करण्याचा अनुभव असल्याने आज अचानक वाटलं की हे अटेंड कसे करावे यासाठीच एक वेगळी कार्यशाळा असली पाहिजे. किंबहुना एकप्रकारे brainstorming होणं गरजेचं आहे. इथे मी दोन्ही केसेस बद्दल सांगू इच्छिते. एक म्हणजे तुम्हाला रस असणाऱ्या विषयाबद्दल तुम्ही शोधून काढलेला ऑनलाईन कोर्स, किंवा असंच स्क्रोल करताना, इकडून तिकडून कळलेला आणि ‘करून बघूया काय आहे’ असं वाटून किंवा वेगळं काही शिकू पाहण्याची इच्छा वाटून सुरू केलेला कोर्स/कार्यशाळा.
अटेंड करण्याआधी कशाचा विचार व्हायला हवा, किंवा काय करायला हवं?
उद्दिष्ट ठरवणे :
तुम्ही जी कार्यशाळा/ट्रेनिंग अटेंड करणार आहात, त्याची रूपरेषा आधी नीट तपासा. विषय काय आहे, त्याची एकूण व्याप्ती किती आहे. विषयाची व्याप्ती म्हणजे उदा. एखादा विषय घ्या. त्याचा सखोल अभ्यास/ज्ञान, उपलब्ध असलेले सर्व संदर्भग्रंथ, सगळं मटेरियल, practical experience मिळवण्यासाठी लागणारा कालावधी, त्याबद्दल आत्तापर्यंत झालेलं संशोधन हे सगळं म्हणजे त्या विषयाची व्याप्ती. मग ते काहीही असो. Banking/Graphic designing/Coding/Classical dance/ Psychology/Automobile/Linguistics/Microbiology.
म्हणजे समजा उद्या मी ठरवलं की मला अभिनयाचं शिक्षण घ्यायचंय, तर ऑनलाईन काहीही अटेंड करण्याआधी मला याची माहिती असणं आवश्यक आहे की कोणकोणत्या विद्यापीठांमध्ये किती काळाचे कोर्सेस असतात, त्यांचा अभ्यासक्रम काय असतो, कोण शिकवतं, self study म्हणून काय करणं अपेक्षित असतं, तसेच काळानुसार त्या शिक्षण पद्धतीमध्ये घडत गेलेले बदल, आणि अमुक इतक्या दिवसांच्या किंवा तासांच्या ऑनलाईन कार्यशाळेतून किंवा ट्रेनिंग कडून मी किती अपेक्षा ठेवली पाहिजे. तसेच त्या विषयात मला कुठपर्यंत पोहोचायचं आहे – कदाचित मला अगदीच बेसिक काहीतरी शिकायचं असू शकतं; पण या सगळया गोष्टी स्वतःशीच clear असणं खूप महत्त्वाचं आहे. काहीही झालं तरी ऑनलाईन शिकणे आणि प्रत्यक्ष समोर बसून शिकणे यात फरक असल्यामुळे काही मर्यादा देखील येऊ शकतात. त्याचीही मानसिक तयारी ठेवावी.
ट्रेनिंग देणारे तज्ञ कोण आहेत ते जाणून घ्या. त्यांची ओळख जरी प्रत्यक्ष कार्यशाळेत करून देत असतील, तरीही आधी जुजबी गुगल करा, सोशल नेटवर्किंगवरील (गुगलवरील माहिती आधी वाचा. मग LinkedIn, आणि शेवटी फेसबुक प्रोफाइल चेक करा.) त्यांचा वावर चेक करा. त्यांच्या विषयाला धरून काम करण्यासाठी ते सोशल मीडियाचा वापर उचितपणे करत आहेत, की त्यांना private राहण्यात रस आहे, तसेच त्यांची विचारधारा काय आहे याची फक्त माहिती करून घ्या.
त्यांचा अनुभव, त्यांच्या विषयाबद्दल कितपत dedicatedly काम करतायत, त्या क्षेत्रातील इतर लोकांचे कार्यदेखील जमल्यास जाणून घ्या. पैसे, वेळ मुख्यत्त्वे स्क्रीन टाइम या सगळ्याची आपण करत असलेली गुंतवणूक कशी worth असणार आहे (किंवा नाही) ते तुमच्यापुरतं ठरवा.
पुढचा मुद्दा खूपच महत्त्वाचा आहे.
जवळपास सर्व Organizers नियमावली तयार करून पाठवतात, पण तरीही व्हायचा तो सावळा गोंधळ बऱ्याचदा होतो. मी अटेंड केलेल्या एका कार्यशाळेच्या सूचनांमध्ये ‘व्हिडिओ ऑन ठेवावा’ अशी अटवजा विनंती होती. कार्यशाळा झूमवर होती, आणि बऱ्यापैकी लोकांनी व्हिडीओ चालू ठेवूनही bandwidth चा तसा काही प्रॉब्लेम आला नाही.
पण साधारणतः ऑडिओ बंद ठेवणे ही कोणत्याही ऑनलाईन कार्यक्रमाचा एक अलिखित संकेत असतो. Organizers बिचारे जाहिरात देताना, लिंक पाठवताना, आणि प्रत्यक्ष ते लेक्चर किंवा जे काही असेल ते चालू होण्याआधी किमान 70 वेळा तरी लिहून, बोलून सांगत असतात की ऑडिओ / व्हिडिओ बंद ठेवा. बोलायचे असल्यास hand raise करा, किंवा chatbox मध्ये लिहा. प्रश्नोत्तरांसाठी शक्यतो काही वेळ राखून ठेवलेला असतो, तसे सांगितलेही जाते.
काही ठराविक गोष्टी पाळणे अतिशय सोपे आहे:
गुगल मीट, झूम, टिम्स अशा कोणत्याही प्लॅटफॉर्मवर काहीही अटेंड करत असाल, तरीही आधी आपला ऑडिओ आणि व्हिडिओ बंद असल्याची खात्री करून घ्या.
आपण जो प्लॅटफॉर्म वापरणार आहोत (शक्यतो सगळेच) त्यांचे बेसिक (Mute/Umnute, Raise hand, Present, Pin / Unpin, Chat, Full Screen/Exit Full screen) आणि पुढे जाऊन advance ऑपरेशन्स समजून घ्या. कोणाला तरी पकडा, आणि गुरू करून एकन एक गोष्ट लहान मुलाप्रमाणे विचारा, आणि संभाव्य फजितीचे प्रसंग टाळा. परत परत सूचना सांगाव्या लागल्याने वेळ देखील जातो, आणि बोलणाऱ्याची तसेच ऐकणाऱ्यांची लिंक तुटते.
कृपया कोणतेही सत्र चालू असताना एकाएकी Unmute करून आपली शंका विचारू नका. कारण वर म्हणाल्याप्रमाणे जवळपास सर्व सत्रांमध्ये यासाठी वेळ राखीव ठेवलेला असतो. त्यामुळे आपली शंका लिहून ठेवा, आणि योग्य वेळी chat box मध्ये टाका. आता mute ही ठेवा, आणि चॅटबॉक्स मध्ये योग्य वेळी टाका, म्हणजे काय बुवा?
चॅटबॉक्स मध्ये येणारे एकूण एक मेसेज सर्वांच्या स्क्रीन वर float होत असतात, म्हणजे अक्षरशः तरंगत असतात. आणि यांच्यामुळे trainer चे तसेच इतरांचेही लक्ष विचलित होऊ शकते. ट्रेनर मर्यादित वेळेत त्यांच्या जिव्हाळ्याचा विषय सोपा करून सांगू पाहत असतो. यासाठी प्रचंड एकाग्रतेची (आणि तांत्रिक अडचणी कमीत कमी येण्याची) गरज असते. कल्पना करा, जो विषय शिकायला लोक बंपर फीस भरतात, अशा कोर्सेस मधली एखादी संज्ञा/संकल्पना जी त्याने स्वतः महिनोन्महिने अभ्यासली आहे, आणि तुम्हाला त्याची तोंडओळख करून देण्यासाठी त्याच्याकडे २-३ तासांमधील १० च मिनिटं आहेत.
विषय खूप compact करून शिकवायचाय. वेळेचंही बंधन आहे. असं होतं. कारण आजकाल कार्यशाळा किंवा online सत्रांचं marketing ज्या प्रमाणात, ज्याप्रकारे होतंय त्यातून मला वाटतं trainers ना तर विषय ऑनलाईन तेही सोपा, वेगवेगळ्या वयोगटातील लोकांना समजेल असा करून शिकवण्याचे आव्हान आहेच; पण आपणही कोणत्या कोर्स कडून किती अपेक्षा ठेवायच्या, काय approach ठेवून रजिस्ट्रेशन करायचं, आणि काय लेव्हलचे प्रश्न विचारायचे याबद्दल स्वतःला train करणं खरंच गरजेचं आहे. पुढचा मुद्दा हा त्याबद्दलच आहे.
एकदा का अटेंड करण्यामागचं आपलं उद्दिष्ट clear असलं की गोष्टी सोप्या होतात. वैयक्तीक आवड/छंद/व्यावसायिक गरज किंवा इतर काहीही कारण असू शकतं ऑनलाईन काहीही शिकण्यामागचं. तर आपल्या शंका/प्रश्न हे कसे आणि कधी विचारावेत?
जेव्हा सांगितले जाईल की आपले प्रश्न Unmute करून विचारा (त्यासाठीदेखील आधी hand raise करावा लागतो, मग तुमची दखल घेतली जाते. एकाएकी Unmute करू नये.) / chat box मध्ये टाका / Whatsapp group वर विचारा तेव्हाच विचारा. इतर वेळी विचारून सत्राचा flow बिघडणार नाही याची काळजी घ्या.
इंग्रजीत प्रश्न असेल तर इंग्रजीत टाईप करा. मराठीत असेल तर कृपया मराठीत टाईप करून विचारा. कारण सांगण्याची गरज नाही, गोष्टी सोप्या होतात, प्रश्न वाचणाऱ्या व्यक्तीवर दया करा! आपल्याबद्दल जास्ती माहिती देत न बसता, सरळसरळ प्रश्नावर या.
आत्तापर्यंत मार्गदर्शकाने शिकवलेल्या गोष्टीला अनुसरून आपला प्रश्न आहे की नाही हे कृपया तपासून पहा. शेवटच्या दिवशीही अगदीच बेसिक मुद्दे clear नसतात, किंवा बऱ्याचदा जी गोष्ट आपण कार्यशाळेची पूर्वतयारी म्हणून अभ्यासणे गरजेचे आहे असेही प्रश्न खूप उशिरा विचारले जातात.
कार्यशाळेच्या विषयाला, शिकवल्या जाणाऱ्या संकल्पनांना चिकटूनच प्रश्न विचारा. त्या परिघाबाहेर आपला प्रश्न जात नाही ना, याची खात्री करा. मार्गदर्शक कितीही कमाल शिकवत असेल, आणि कौतुक करण्यासारख्या कितीही गोष्टी असल्या तरी, प्रश्न विचारण्याआधी शक्यतो एखाद्या वाक्यातच कौतुक करा. ऑनलाईन सत्रांमध्ये मूळ वक्ता सोडून इतर कोणीही पाल्हाळ लावणे अपेक्षित नसते (Sarcasm, no offense). आणि हो, प्रश्नच विचारा, इकडच्या तिकडच्या गोष्टी करून वातावरण awkward करू नका.
प्रश्न अत्यंत सोपा करून विचारा. मुळात आधी स्वतः स्वतःला विचारून पहा की, does this make sense? आपल्याला विचारायचंय काय, आणि कसली शंका निरसन होऊन हवी आहे हेच माहित नसतं काही वेळा. जास्ती मोठी वाक्यं लिहून विचारू नका. महत्त्वाचं – आपला प्रश्न हा या कोर्स / कार्यशाळा जे काही असेल त्याच्या व्याप्तीमध्ये येतोय का? की हा स्वतंत्र चर्चेचा विषय आहे? शक्यतो असे प्रश्न टाळा.
विचारायचे असतील तर ट्रेनरला वैयक्तीकरित्या mail / message करून संपर्क करा. Make your question to the point and crisp. तसेच ट्रेनरनी उत्तर दिल्यावर आभार माना, कारण त्यांना हे कळणे आवश्यक वाटते की तुमच्या शंकेचे निरसन झालेय की नाही. एका वेळी एकच प्रश्न विचारा. उत्तरातून प्रतिप्रश्न सुरू करू नका.
तसंच, आपला प्रश्न हा विषयाला धरून नसलेला (irrelevant) नाही ना याची खात्री करा. त्यासाठीच विषयाची एकूण व्याप्ती आणि आपल्याला या कोर्स मधून मिळू शकणारे output याची कल्पना असणे महत्त्वाचे आहे.
कृपया वक्त्याशी अनावश्यक चर्चा / वाद घालू नका. ऑनलाईन शिक्षणातही ऑफलाईन इतकाच योग्य तो मान ठेवा. आपल्याला कोर्सकडून काय अपेक्षित होतं आणि ते कितपत साध्य झालं, याचा आढावा घ्या. आपण ते कशाप्रकारे utilize करणार आहोत याचाही विचार करा. पुढे जाऊन त्या विषयामध्ये अजून काय शिकायचंय किंवा एकूणच Next strategy ठरवा. आणि हो, Organizers ना काय आवडलं, काय हवं होतं याचा अभिप्राय नक्की द्या.
– प्रीती भातलवंडे