दसऱ्याच्या आदल्या दिवशी, म्हणजे सोमवारी आमच्या सोसायटीत झेंडूच्या फुलांचा टेम्पो आला होता. तसा भाजीचा टेम्पो तर दररोजच येतो. फुले मात्र गुढी पाडवा, दसरा अशा विशिष्ट दिवशीच दारावर विकायला येतात, ती ही झेंडूची. माझे वडील झेंडूच्या फुलांना “एक दिन का बादशहा’ म्हणतात. ते एका अर्थाने खरेही आहे. गुढी पाडवा, दसरा आणि दिवाळी अशा विशिष्ट दिवशी, खास करून दसऱ्याला मोठ्या प्रमाणात झेंडू बाजारात येतो आणि त्याची विक्रीही होते. अगदी घरोघरी झेंडू दिसतो. एरवी मात्र झेंडूला फारशी मागणी नसते. या ठरावीक दिवशी मात्र ट्रकच्या ट्रक भरभरून झेंडू बाजारात येतो. मंडईत आणि रस्त्यावरही झेंडूचे ढीगच्या ढीग लागलेले दिसतात आणि लोक किलोच्या किलो झेंडू विकत घेतात. त्याच्या माळा, तोरणे करून दाराला, दुचाकी, तिचाकी, सायकल पासून ते फोर व्हीलर्संना झेंडूच्या फुलांचे हार घातले जातात. सोबत आंब्याची पाने असतात. इतर सर्व फुलांना वर्षभर, किंवा त्यांचा सीझन असेल त्याप्रमाणे मागणी असते. पूजेला आवश्यक असणारी फुले तर दररोज लागतात आणि ती उपलब्धही असतात. झेंडू मात्र विशिष्ट दिवशीच मोठ्या प्रमाणावर येतो. दुसऱ्या दिवशी त्याची मागणी संपून जाते. राहते ते झेंडूचे निर्माल्य. सजावटीसाठी वापरलेले झेंडू दुसऱ्या दिवशी काढून फेकले जातात. मात्र दारावर लावलेली तोरणे व गाड्यांना लावलेले हार मात्र तसेच राहतात. दिवसच्या दिवस-अगदी सुकून जाईपर्यंत.
सोमवारी सोसायटीत आलेल्या टेम्पोतील झेंडूची फुले आणायला मी गेले होते. पाहते तर टेम्पो भरून झेंडूची फुले. पन्नास रुपये किलो म्हणजे तशी स्वस्तच होती ती. एरवी 70-80 किंवा 100 रुपये किलोपर्यंत दर वाढत राहतो. दसऱ्याच्या दिवशी सकाळी सर्वात अधिक दर असतो. मात्र दसऱ्याची दुपार उलटली की झेंडूचा भाव उतरतो. अगदी 30 रुपये किलोपर्यंत कमी करून आणलेला झेंडू विकून परत जाण्याची विक्रेत्यांची घाई असते.
तर मी दारात आलेल्या टेम्पोतील झेंडूची फुले आणायला गेल्यावर पाहिले तर एकेक झेंडू भला मोठा. अगदी तळहातात मावणार नाही, एवढा. अगदी गेंदेदार.
खरं तर झेंडूची मध्यम आकाराची फुले हाराला चांगली. शोभीवंत दिसतात. ही भली मोठी फुले पाहून आणि त्याच्याबरोबर आणलेले सोने-त्याची पानेही अशीच मोठी. तळहाताएवढी पाने पाहून आमच्या शेजारच्या काकू म्हणाल्या, काय रे भाऊ, ही कसली मोठाली फुले आणलीस. नेहमीसारखा झेंडू नाही का? आणि हे सोने? ही आपट्याचीच पाने आहेत, की आणखी कसली? आपट्याची पाने तर किती लहान-नाजूक असतात. काय ताई, तो म्हणाला, “आता काय अस्सल मिळते? सारे हायब्रीड झाले आहे. फुलेही तशीच आणि सोनेही तसेच. घ्या, वाटा तसेच सोने. पण काकूंनी काही सोने घेतले नाही, झेंडू घेतला, पण कुरकुरतच.
खरंच झेंडूची फुले किती विविध आकारात मिळतात. घट बसण्याच्या दिवशी मंडईत गेले होते, तर तेथे अगदी नाजूक छोटी छोटी पिवळ्या रंगाची झेंडूची फुले दिसली. किती छान वाटले ती बघताना. दहा दहा रुपयांना वाटे होते. मुद्दाम दोन वाटे घेतले. तेवढ्यात तेथे एक परदेशी बाई आली. तिने ती नाजूक पिवळी झेंडूची फुले पाहिली आणि कॅमेरा काढून त्यांचे फोटो काढू लागली. बहुदा ती जर्मन असावी. ही कसली फुले आहेत असे तिने विचारताच मेरिगोल्ड-झेंडू असे उत्तर देऊन ही छोटी फुले तशी दुर्मिळ असल्याचे मी तिला सांगितले. ती फुले विकणारी म्हातारी बाई म्हणाली-पेपरात छापा!
त्या फोटो काढणाऱ्या बाईला ती काय म्हणते ते कळेना. ती तुम्हाला पत्रकार समजत आहे असा खुलासा मी करताच ती दिलखुलास हसून म्हणाली, “नो, नो प्रेस! प्रायव्हेट’ आणि तिने फुलांचे आणखी दोनचार फोटो घेतले.
बाकी त्या दोन दिवसांतच झेंडूच्या फुलांना वृत्तपत्रात हेडलाइन मिळते आणि फोटो छापले जातात. एरवी मात्र त्यांना कोणी फारसे विचारत नाही. माझे वडील म्हणतात, तसे झेंडू म्हणजे “एक दिनका बादशहा’
अश्विनी महामुनी