भारतीय आणि पाश्चात्य संस्कृती नि जीवनशैलीच्या मिश्रणातून बहरलेला साहित्यिक म्हणजे रुदयार्ड किपलिंग. दोन्ही संस्कृतींचं निरीक्षणाच्या आधारावर केलेलं भावात्म कथन हे त्यांच्या लेखनाचं केंद्र. निरीक्षण आणि कल्पनेचा सुरम्य साहित्याविष्कार असलेल्या रुदयार्ड यांचा 18 जानेवारी हा स्मृतिदिन.
रुदयार्ड किपलिंग हा भारतात जन्मलेला साहित्यिक! अरे, पण तरीही आपल्याला त्यांच्याबद्दल काहीच कसं माहिती नाही? असं तुमच्यापैकी बऱ्याच जणांना वाटलं असेल. पण तुम्हा सगळ्यांना त्यांच्याबद्दल खूप काही माहिती आहे. “जंगल बुक’ नावाचा ऍनिमिटेड सिनेमा अलीकडे आला होता किंवा काही वर्षांपूर्वी आलेली “मोगली’ या गाजलेल्या मालिकेची मूळ कथा म्हणजेच “जंगल बुक’ ही यांचीच साहित्यकृती.
रुदयार्ड यांचा जन्म 1865 मध्ये मुंबईत झाला. त्यांचं कुटुंब हे कलाकार आणि साहित्यिकांचं. त्यांचे वडील लाहोर संग्रहालयात होते. त्यांच्या दोन मावशा अनुक्रमे सर एडवर्ड बर्न-जोन्स (चित्रकार), सर एडवर्ड पॉयंटर (चित्रकार) यांच्या पत्नी, तर तिसरी मावशी ही स्टॅनले बाल्डविन (ब्रिटनचे पंतप्रधान) यांची आई. अशा समृद्ध वारशाचा योग्य तो प्रभाव रुदयार्ड यांच्यावर पडला.
सुखापेक्षा दुःखाचा प्रभाव गहिरा असतो. तसंच काहीसं रुदयार्ड यांच्याबाबतीत घडलं. अवघ्या सहा वर्षांचे असताना त्यांना आई-वडिलांपासून दूर इंग्लंडमध्ये पाठवण्यात आले. तिथल्या पाच वर्षांच्या वास्तव्यातल्या आंबट-कडू घटनांचं प्रतिबिंब “बा, बा, ब्लॅकशीप’ या कथेत पाहायला मिळतं.
1882 मध्ये भारतात परत आल्यावर त्यांनी सुरुवातीचा काही काळ व्यावसायिक पत्रकार म्हणून काम केलं. या काळात त्यांचे अनेक लेख भारतीय वर्तमानपत्रांतून प्रसिद्ध झाले. त्यांचे कुटुंब आणि ते ज्या अँग्लो-भारतीय समाजात वाढले, त्याबद्दलच्या निरीक्षणांवर आधारित हे लेख होते. पत्रकार म्हणून कार्यरत असतानाच्या या काळात त्यांना भारताच्या विविध प्रदेशांत फिरण्याची संधी मिळाली. त्यातून त्यांची भारतीय संस्कृती, श्रद्धा, परंपरा यांच्याशी जवळून ओळख झाली नि त्यांची भारताशीही नाळ घट्ट जोडली गेली. यातल्या अनेक गोष्टींचे संदर्भ त्यांच्या साहित्यात वाचायला मिळतात.
पुढे 1886 ते 1889 या दरम्यान त्यांचे कथासंग्रह प्रकाशित झाले. त्यांची साहित्ययात्रा सुरू झाली ती “डिपार्टमेंटल डिट्टीज’ (1886) या पुस्तकाने. या पुस्तकाने त्यांना लघुकथालेखक म्हणून ओळख मिळवून दिली. त्यांच्या सर्जनशील लेखनामुळे त्यांनी कमी कालावधीत लोकप्रियता मिळवली. अनेक पुस्तकांत रुदयार्ड यांनी ब्रिटिश साम्राज्य आणि विशेषकरून सामान्य सैनिकाची भलावण केली आहे. त्यांची कौटुंबिक पार्श्वभूमी हे त्याचं कारण आहे. त्यांच्या अनेक पुस्तकांमध्ये, विशेषकरून “प्लेन टेल्स फ्रॉम द हिल’ (1888) आणि “सोल्जर्स थ्री’ (1888) यामध्ये हे प्रकर्षाने दिसून येतं. त्यांचं “बराक रूम बॅलड्स’ (1892) हेदेखील सामान्य सैनिकावर आधारित पुस्तक आहे.
1894 मध्ये त्यांचं बहुचर्चित “जंगल बुक’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झालं. बालकांपासून वृद्धांपर्यंत सर्व वयोगटातल्या लोकांनी त्याचं जोरदार स्वागत केलं. त्यांच्या “द सेकंड जंगल बुक’लाही (1895) जोरदार यश मिळालं. “द सेव्हन सीज’ (1896), “कॅप्टन्स करेजियस’ (1897), “द डेज वर्क’ (1898), “स्टॉकी अँड कंपनी’ (1899), “जस्ट सो स्टोरीज’ (1902), “ट्रॅफिक्स अँड डिस्कव्हरीज’ (1904), “ऍक्शन्स अँड रिऍक्शन्स’ (1909), “डेबिट्स अँड क्रेडिट्स’ (1926), “दाय सर्व्हंट अ डॉग’ (1930), “लिमिट्स अँड रिन्युअल्स’ (1932) अशी त्यांची विशाल ग्रंथसंपदा आहे.
1933 मध्ये त्यांचा काव्यसंग्रहदेखील प्रकाशित झाला. 1901 मध्ये प्रकाशित झालेलं “किम’ हे पुस्तक म्हणजे “किमबॉल ओ’हारा’ या बौद्ध भिक्खूच्या हिमालयातील यात्रांची खूपच अंतःस्पर्शी कहाणी आहे. बौद्ध भिक्खूच्या आध्यात्मिक यात्रेवरील हे लेखन रुदयार्ड यांची भारतीय संस्कृतीबाबतची खोल जिज्ञासा आणि दृढ निष्ठा दर्शवणारं आहे.
“जंगल बुक’ ही त्यांची बहुचर्चित आणि जागतिक स्तरावर स्वीकारली गेलेली साहित्यकृती. याविषयी विस्ताराने बोलल्याविना रुदयार्ड यांच्या साहित्याबाबतचं विश्लेषण अधूरं राहील. मानवी बाळ लांडग्यांच्या कळपात राहतं आणि ते तिथंच लांडगा म्हणून वाढतं, जगतं, विकसित होतं अशी याची मध्यवर्ती कल्पना. या कल्पनेचा सुरम्य विस्तार यात रुदयार्ड यांनी केला आहे. जंगलातलं जीवन, जीवनशैली, वातावरण यांचं अत्यंत वास्तववादी चित्रण त्यांनी रेखाटलंय. बघीरा (काळा चित्ता), बलू (अस्वल), का (अजगर) अशा प्राण्यांचा यात पात्र म्हणून वापर केला आहे.
या पात्रांचं व्यक्तिचित्रण ज्या कौशल्याने केलं आहे त्याला तोड नाही. या पात्रांमध्ये कुठंही कृत्रिमपणा येऊ न देता त्यांचं नैसर्गिक चित्रण केल्यामुळेच या कादंबरीला जगभरातून व्यापक स्वीकृती मिळाली. पत्रकारितेपासून लेखनापर्यंतचा आणि कवितेपासून नोबेल पारितोषिकापर्यंतचा रुदयार्ड यांचा हा प्रवास बहुआयामी होता. त्यांनी अनेक साहित्यप्रकार हाताळले. लेखणीशी इमान राखून आत्मानुभव आणि निरीक्षणातून प्रसवणारे शब्द त्यांनी प्रामाणिकपणे कागदावर उमटवले म्हणून प्रसिद्धी, यश आणि सन्मानांनी त्यांच्यासमोर पायघड्या घातल्या.
रुदयार्ड यांच्या या साहित्यिक योगदानाबद्दल त्यांना अनेक पदव्या आणि सन्मानांनी गौरवण्यात आलं. 1926 मध्ये त्यांना “रॉयल सोसायटी ऑफ लिटरेचर’ने अत्यंत मानाच्या सुवर्णपदकाने सन्मानित केले. त्यांच्या नावाची जगभरात चर्चा सुरू होती तेव्हा ते अमेरिकेत असताना 1899 मध्ये खूप आजारी पडले. त्यावेळी त्यांची लोकप्रियता लक्षात घेता अमेरिकेतल्या वर्तमानपत्रांनी त्यांच्या तब्येतीचं दैनंदिन बुलेटीन सुरू केलं होतं, ही गोष्ट त्यांच्या लोकप्रियतेबाबत पुरेशी बोलकी आहे.
त्यांच्या अतुलनीय साहित्यिक योगदानाबद्दल त्यांना 1907 मध्ये नोबेल पुरस्काराने गौरवण्यात आलं. अलौकिक निरीक्षणशक्ती, कल्पनाशक्तीची मौलिकता, कल्पनांची बहुप्रसविता आणि कथनशैलीतील अद्भुत बुद्धिमत्ता यांचा संगम म्हणजे रुदयार्ड किपलिंग. “देशाने आमच्या काळात निर्मिलेला वास्तववादी लेखनशैली आणि अलौकिक बुद्धिमत्तेचा महान साहित्यिक’, अशा शब्दांत नोबेल कमिटीने इंग्रजी साहित्य कुळातील या महान लेखकाचा गौरव केला. 18 जानेवारी 1936 रोजी रुदयार्ड यांच्या आयुष्याच्या पुस्तकाचे शेवटचे पान संपले.
-डॉ. भालचंद्र सुपेकर