लहानपणीच पुस्तकं वाचण्याचं मला वेड लागलं. आई विविध प्रकारची पुस्तकं वाचायला मला उद्युक्त करायची. शालापत्रक नावाचं बालमासिकही माझ्या वाचनासाठी लावण्यात आलं होतं. नुकत्याच छापलेल्या मासिकाचा किंवा पुस्तकाचा वासही मला फार आवडे. ही पुस्तकं, मासिकं कशी छापली जातात; त्यांच्यातील अक्षरं इतकी छान आणि एकसारखी कशी दिसतात याचं मला कुतूहल होतं. बऱ्याच खटपटीनंतर शालापत्रकाच्या चित्रशाळा प्रेसमध्ये मी प्रवेश मिळवला आणि लेटरप्रेस छपाई कशी करतात ते पाहिलं. पुढे वडिलांचे जवळचे मित्र बागाईतकर यांचा स्वत:चा छापखाना असल्यानं तिथं मी अनेकदा मुक्काम ठोकूनच छपाई पाहत असे. तो लिथो प्रेस होता. नंतर एका वृत्तपत्राच्या छापखान्यातली स्टीरिओटाइप छपाईही पाहिली.
परंतु या सगळ्या छपाईतंत्रांचा उगम जिथं झाला त्या मुद्रणपंढरीला भेट देण्याचा योग कधी येईल असं वाटलं नव्हतं, परंतु नशिबानं तो आला. माझ्या काही जर्मनी-भेटीपैकी एका भेटीत मी जर्मन मित्र ऍलेक्स याच्याकडे हायडेलबर्गमध्ये राहिलो होतो. त्याला एके दिवशी काम होतं तर मी रिकामा होतो म्हणून त्यानं मला विचारलं की, कुठं जायची आणि काय पाहायची इच्छा आहे? मी तिथून जवळच असलेल्या माइन्झ या शहरातील मुद्रण-संग्रहालयाला भेट द्यायची इच्छा व्यक्त केली. ऍलेक्सनं एक कर्मचारी आणि गाडी देऊन मला माइन्झकडे रवाना केलं.
ऍलेक्स स्वत: एक प्रकाशक आहे आणि तो जिथं राहतो ते हायडेलबर्ग आजही छपाईयंत्रांचं जगातलं प्रमुख केंद्र गणलं जातं. लक्षावधी जलदगती छपाईयंत्रं संपूर्ण जगाला आजही हायडेलबर्ग पुरवतं. तरीही मला माइन्झला भेट देण्याची उत्सुकता होती.
कारण हायडेलबर्गहून 70 किमी अंतरावर असलेल्या माइन्झमध्ये जगाला कायम बदलून टाकणारा इतिहास घडला होता. साधारणपणे 2 लाख लोकसंख्या असलेल्या या शहरानं मुद्रणकलेची भेट जगाला देऊन उपकृत केलेलं आहे. योहानेस गुटेनबर्ग नावाच्या मुद्रणमहर्षीनं इ.स. 1450च्या आसपास अक्षरमुद्रांचा (मुव्हेबल टाइप) वापर करून यांत्रिक छपाईचा पाया घातला. छपाई तंत्राचा उगम जरी चीनमध्ये झाला असला तरी अशा यांत्रिक छपाईचा शोध माइन्झमध्ये गुटेनबर्ग यानंच लावला. 1455मध्ये त्यानं छापलेलं बायबल मला तिथे पाहायला मिळालं. माइन्झचं आणि हायडेलबर्गचं कौतुक अशाकरता की एका तंत्रज्ञानाचा शोध लागणं वेगळं आणि त्या तंत्राचं सलग सहाशे वर्षे नेतृत्व करणं वेगळं!
माइन्झ अक्षरमुद्राधारित मुद्रणावरच थांबलं नाही तर त्यानंतर लिथोग्राफी म्हणजे पाषाणमुद्रण याचाही तिथं शोध लागला. मी बागाईतकरांच्या लिथोप्रेसमधील छपाई पाहून अक्षरश: मोहून गेलो होतो. एका गुळगुळीत दगडावर आर्टवर्क करून विशिष्ट रासायनिक प्रक्रिया केली जाते. त्या दगडावर एकदा पाण्याचा रोलर फिरवला जातो व नंतर शाईचा रोलर. ज्या भागाचं मुद्रण नको आहे तिथं पाणी धरून बसतं तर ज्या भागाचं मुद्रण हवं आहे त्याला शाई चिकटते. हीच शाई कागदावर अंतरित केली जाते व हवा तो मजकूर अथवा चित्र मुद्रित होतं. अनेकरंगी मुद्रण अशा प्रकारे केलं जातं. जुन्या दिनदर्शिका अथवा राजा रविवर्मा यांच्या चित्रांच्या तसबिरी शिळाप्रेस म्हणजेच लिथोग्राफीनंच मुद्रित झालेल्या आहेत. आधुनिक ऑफसेट मुद्रण किंवा स्क्रीन प्रिंटिंग यामध्ये ज्या प्रक्रिया वापरल्या जातात त्या माइन्झ इथल्या संशोधित पद्धतीला अनुसरूनच आहेत.
पुढे माइन्झमध्ये संशोधन चालू राहिलं आणि ऑफसेट प्रिंटिंगचा शोध लागला. अर्थात याची यंत्रसामग्री मात्र हायडेलबर्ग इथं उत्पादित होऊ लागली. माइन्झचं मुद्रणसंग्रहालय पाहण्यासारखं आहे. गुटेनबर्गच्या मुद्रणशाळेतील साहित्य अगदी जपून ठेवण्यात आलं आहे. अगदी जुन्यातील जुनी तसंच नव्यानं विकसित झालेली मुद्रणयंत्रं चालू स्थितीत ठेवण्यात आली आहेत. मुद्रणसंग्रहालयाच्या बाहेर असलेला गुटेनबर्गचा पुतळा लक्ष वेधून घेणारा आहे. कौतुकाची गोष्ट ही की दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात माइन्झवर अगणित बॉंबहल्ले झाली. खूप नुकसान झालं. त्यातूनही हे मुद्रणसंग्रहालय पुन्हा उभं राहिलं.
माइन्झनं घातलेल्या पायावर हायडेलबर्ग इथं अतिशय वेगवान बहुरंगी मुद्रणयंत्रांची निर्मिती होऊ लागली. अत्याधुनिक पूर्णतया स्वचलित यंत्रं आज तिथं बनतात. रंगीत वर्तमानपत्रांची पानं संगणकावरून यंत्राकडे पोचविली जातात आणि तिथून मुद्रणाला जी सुरुवात होते ते वर्तमानपत्राच्या घड्या घालून गठ्ठे बांधण्यापर्यंत! हा मजकूर तुम्ही वाचू शकत आहात ते गुटेनबर्ग या महान तंत्रज्ञानं दिलेल्या वरदानामुळेच!
श्रीनिवास शारंगपाणी