महाराष्ट्रातील पहिले हवामान व आकाश संशोधक शास्त्रज्ञ, विज्ञान विषय लेखक प्रा. विनायक लक्ष्मण छत्रे यांचे आज पुण्यस्मरण. ते केरुनाना छत्रे या नावाने परिचित होते. नवीन पिढीलाच काय पण जुन्या पिढीतीलही अनेकांना त्यांची माहिती नाही. पुण्यातील शनिवार पेठेतील एका रस्त्याला केरुनाना छत्रे यांचे नाव दिले आहे एवढीच त्यांची आठवण. त्यांचा जन्म 16 मे 1824 मध्ये अलीबागजवळील नागाव येथे झाला.
छत्र्यांचे मूळ गाव रत्नागिरीतल्या गणपतीपुळ्याजवळचं बसणी. छत्रे मंडळींचा मुंबईत मलबारहिलवर बाणगंगा-वाळकेश्वर परिसरात मोठा जमीन जुमला होता. आईवडिलांचे छत्र लहानपणीच हरवल्याने केरुनाना मुंबईला आले व चुलत्यांनीच त्यांचा सांभाळ केला.लहानपणापासूनच त्यांना गणित, खगोलशास्त्र, आणि विज्ञान ह्या विषयांची आवड होती. मुंबई येथे एलफिन्स्टन इन्स्टीट्यूटमध्ये त्यांनी विज्ञानाचे धडे घेतले. तेथे आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर आणि प्रोफेसर आर्थर बेडफर्ड आर्लिबार ह्यांच्याकडून अनमोल मार्गदर्शन झाले.
केरुनानांचे मार्गदर्शक प्रोफेसर आर्लिबार ह्यांनी 1840 मध्ये मुंबईत कुलाबा येथे एक वेधशाळा उघडली. प्रोफेसर आर्लिबारांना चुंबकत्व आणि खगोलशास्त्र ह्या विषयांत काही खास प्रयोग करायचे होते त्यासाठी त्यांना मुंबई सरकारने वेधशाळेसाठी अनुदान दिलेले होते. प्रोफेसर आर्लिबारांनी केरुनानांना त्यांच्या वयाच्या 15 व्या वर्षी नोकरीची ऑफर दिली. वर्ष 1840 मध्ये त्यांना महिना पगार पन्नास रुपये मिळाला यावरून त्यांच्या गुणवत्तेची कल्पना येते. (वर्ष 1840 मध्ये सोन्याचे दर 8 ते 10 रुपये तोळा होते.) त्यांनी 10 वर्षांत वेधशाळेतल्या अनुभवांवरून अनेक निरीक्षणे नोंदविली. त्यामध्ये “भरती-ओहोटीचे नियम’, “कालमापन’, “सूर्यावरील डाग’ वगैरे भरपूर विषयांचा सामावेश होता.
मुंबईत 1848 मध्ये स्थापन झालेल्या “ज्ञान प्रसारक सभा’ या संस्थेच्या ज्ञानसत्रात त्यांनी 17 वेगवेगळ्या विषयांवरील शास्त्रीय निबंध वाचले होते. त्यांनी कालमापन यावर अभ्यास केला होता व भारतीय पंचांगातील उणिवा पण दाखविल्या होत्या, पण त्यांचे काम पूर्णत्वास गेले नाहीच.परंतु केरुनानांच्या कल्पनेतील पंचांगशुद्धी लो.टिळकांनी गुरुऋण मानून पूर्णत्वास नेली.
शिक्षकी पेशाची आवड असल्याने वर्ष 1851 मध्ये त्यांनी वेधशाळेतील नोकरी सोडून पूना कॉलेजच्या नॉर्मल स्कूलमध्ये शिकवायला सुरुवात केली. त्यानंतर व्हर्नाक्युलर स्कूल (ट्रेनिंग कॉलेज) आणि अहमदनगरचे इंग्रजी शाळेमध्येही अध्यापन केले.
विशेष म्हणजे गणित, जीवशास्त्र आणि पदार्थविज्ञान (भौतिकशास्त्र) हे आवडते विषय ते इंग्रजी आणि मराठी ह्या दोन्ही भाषांतून शिकवीत असत. त्यांनी अनेक शाळा महाविद्यालयात जीवशास्त्रावर व्याख्याने दिलेली आहेत. 1865 मध्ये निवृत्त होईपर्यंत त्यांनी पुण्यात डेक्कन कॉलेजमध्ये अध्यापन केले. त्यांच्या लहानपणी शिक्षणव्यवस्था नुकतीच आकार घेत होती, विद्यापीठांची स्थापनाही झालेली नव्हती त्यामुळे कोणतीही पदवी त्यांचेकडे नव्हती तरीही संशोधन व अध्यापन या गोष्टीत आपला ठसा उमटविला होता. रुक्ष अशा शास्त्र, गणित विषयांत अभिरुची असणाऱ्या केरुनानांना शास्त्रीय संगीत, संगीत नाटके यांचीही आवड होती. ते पियानो वाजवित असत.
त्यांनी शालेय पातळीवर गणित व पदार्थविज्ञानावर सुबोध भाषेत क्रमिक पुस्तके लिहिली होती. अत्यंत सहज समजेल अशी भाषा हे त्यांच्या शिकविण्याचे व लेखनाचे गमक होते. या थोर व्यासंगी पुरुषाचे 19 मार्च 1884 रोजी निधन झाले.
-माधव विद्वांस