भारतात हातमागावर तयार होणाऱ्या साड्यांचे जवळपास अडीचशे ते तीनशे प्रकार आहेत. त्यापैकी जे खूपच वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत आणि ज्यांच्यामागे काहीतरी रंजक इतिहास आहे अशा काही साड्यांचे वेगवेगळे प्रकार आपण पाहिले. भारतात जितक्या साड्या आहेत तितक्याच त्या नेसण्याच्या पद्धतीही आहेत. या पद्धती वेगवेगळ्या भागांनुसार, समाजरचनेनुसार, जाती-उपजातींनुसार आणि काही वेळा प्रसंगांनुसारही बदलत जातात.
सर्वसामान्यपणे आपल्याला सगळीकडे नेसली जाणारी गोल किंवा नीवी प्रकारची साडी माहीत असते. आपण महाराष्ट्रात राहत असल्यामुळे आपल्याला नऊवारी काष्ट्याची साडीही माहीत असते. नऊवारी नेसण्याचेही अनेक प्रकार आहेत. त्यात ब्राह्मणी ओचा काढून नेसायची साडी, शेतात काम करताना कुणबी बायका गुडघ्यापर्यंत वर ओढून घट्ट बांधतात ती कुणबी साडी, महाराष्ट्राची पारंपरिक लोककला सादर करताना नेसायची दोन काष्ट्याची साडी, डाव्या मांडीवर निऱ्यांची झिगझॅग झालर येणारी मस्तानी साडी असे नऊवारी नेसायचेच अनेक प्रकार होतील. याच साडीमध्ये जरा फरक केला तर कोळी बायका कमरेखाली नऊवारीसारखी अर्धी साडी आणि चोळीच्यावर ओढणी घेतात.
याच गोल साडीचा पदर उजव्या खांद्यावरून पुढे घेतला की गुजराती पद्धतीची साडी होते. हा प्रकार उत्तर प्रदेश आणि ओडिशामध्येसुद्धा परिधान केला जातो. आपल्याला हा पदर उलटा वाटत असला तरी गुजरातमध्ये या प्रकाराला सीधा पल्लू साडी म्हणतात. आणि गंमत म्हणजे गुजरातमध्येही काष्ट्याची साडी नेसतात, तिला लुगडू म्हणतात आणि पुरुषांच्या धोतरालासुद्धा लुगडूच म्हणतात. आणि याच पुरुषांच्या सकच्छ पद्धतीवरून बायकांच्या साडीचीही सकच्छ पद्धत निघाली म्हणून पुरुषांच्या लुगडूवरून बायकांच्याही साडीला लुगडू म्हटलं जायला लागलं. आणि त्यावरूनच आपल्याकडच्या नऊवारीला लुगडं म्हणायची पद्धत पडली अशीही एक उपकथा आहे.
या दोन्हींपेक्षा वेगळीच साडी बंगालमध्ये नेसली जाते. हा प्रकार आपण देवदास किंवा चोखेर बालीसारख्या चित्रपटांमध्ये पाहिलेला आहे. या प्रकाराला अटपुरे साडी असं म्हणतात. या प्रकारामध्ये दोन्ही खांद्यावरून पदर आणि त्यातून उजव्या खांद्यांवरून पदराच्या टोकाला बांधून मागे टाकलेला किल्ल्यांचा जुडगा असतो. त्यामुळे हिला वेगळाच भरदास्तपणा येतो.
आसाममध्ये नेसली जाणारी मेखला चादोर ही साडी तर दोन भागांत असते. त्यातला सरोंग म्हणजे मेखलाहा आपल्या परकरासारखा असतो. त्याची एक किंवा दोन निऱ्या करून तो कमरेभोवती नेसतात आणि चादोरचं एक टोक कमरेला डाव्या बाजूला खोचून पाठीमागून गोल फिरवून घेऊन डाव्या खांद्यावरून पदर घेतात. यात निऱ्यांच्या दोन्ही बाजूला चादोरच्या ज्या त्रिकोणाकृती तयार होतात त्यात या प्रकाराचं सगळं सौंदर्य सामावलेलं आहे. याचं आणखी एक गमतीशीर वैशिष्ट्य म्हणजे ही साडी नेसायला अगदी सोपी आणि पटकन नेसून तयार होणारी असते.
मोहिनीअट्टम हा नृत्यप्रकार केरळच्या पारंपरिक लोककलेचा भाग आहे. यात मोहिनी हा साक्षात विष्णूचा अवतार आहे आणि तो स्त्रीरुप घेऊन राक्षसांना भुलवतो अशी याची कथा असते. ही पांढरी आणि तिला सोनेरी काठ असलेली रेशमी साडी असते. या साडीचं वेगळेपण म्हणजे तिच्या निऱ्या नाभीपाशी आत खोचण्याऐवजी त्या कमरेला नाडी बांधून बाहेर उलट्या सोडतात आणि त्या कमरेच्या दोन्ही बाजूंना खोचून त्यांचा छान पंखा करतात. नृत्यांगना नृत्य करताना या निऱ्या अतिशय सुंदर लयीत हेलकावे खातात तेव्हा बघत राहावंसं वाटतं.
छत्तिसगढमध्ये सुरगुजा नावाचा साडी नेसण्याचा एक वेगळाच प्रकार पाहायला मिळतो. छत्तिसगढमधल्या ओराण समाजातल्या नृत्यात अशा प्रकारची साडी नेसतात. संपूर्ण गोल गुंडाळून खांद्यावरचा पदर डोक्यावर घेऊन तोसुद्धा छातीवर गुंडाळून घेतला की नृत्यातल्या हालचाली करायला सोपं जात असावं म्हणून असा प्रकार निर्माण झाला असावा. साधारण असाच प्रकार कर्नाटकच्या कुरगी साडीमध्ये पाहायला मिळतो. याशिवाय साडी नेसण्याचे असंख्य प्रकार भारत, बांग्लादेश आणि इंडोनेशियात पाहायला मिळतात. भारतातल्या आदीवासी जमातीमध्ये तर साडी नेसण्याचं वैविध्य पाहिलं तर थक्क व्हायला होतं. पण माडीसारू या पायापासून छातीपर्यंत सोनेरी काठ गोलगोल घुमत जाण्याऱ्या आणि केवळ अर्धनारीनटेश्वरासाठी निर्माण झालेल्या या प्रकाराचा उल्लेख न करून कसा चालेल? जगाच्या पाठीवर कुठेही गेलं तरी माझ्याशिवाय तू आणि तुझ्याशिवाय आणि आपल्या दोघांशिवाय हे जग अपूर्ण आहे हेच तर या वस्त्राला सांगायचं नसेल का?
अमृता देशपांडे