– शंतनू चिंचाळकर
मार्च 2026 पर्यंत नक्षलवादाचा समूळ नायनाट करण्याचा विश्‍वास केंद्रीय गृहमंत्री अमित शहा यांनी व्यक्त केला आहे. नक्षलमुक्तीच्या दिशेने वाटचाल सुरू आहे.
मूळची नक्षलवादी चळवळ ही स्थानिक जमीनदारांविरुद्ध जमिनीच्या नियंत्रणावरून झालेल्या बंडातून सुरू झाली आहे. नक्षलवाद ज्याला नक्षलवादी चळवळ असेही म्हटले जाते, ही एक अत्यंत डाव्या कट्टरवादी कम्युनिस्ट चळवळ आहे जी 1967 मध्ये पश्चिम बंगालमधील नक्षलबारी गावात उगम पावली, म्हणून नक्षलबारी हे नाव पडले. चारू मजुमदार आणि कानू सन्याल यांच्या नेतृत्वाखाली मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षाच्या एका गटाने ही चळवळ सुरू केली होती.
गेल्या काही वर्षांत ही चळवळ भारताच्या इतर भागांमध्ये विशेषतः आंध्र प्रदेश, बिहार, झारखंड, छत्तीसगड, ओडिशा आणि तेलंगणा या राज्यांमध्ये पसरली. ही चळवळ प्रामुख्याने ग्रामीण आणि आदिवासी भागात सक्रिय आहे, जिथे सामाजिक-आर्थिक विषमता सर्वाधिक आहे. नक्षलवादाच्या इतिहासातील प्रमुख घटनांमध्ये श्रीकाकुलमच्या शेतकर्‍यांचे बंड, पीपल्स वॉर ग्रुपची स्थापना आणि भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) तयार करण्यासाठी नक्षलवादी गटांचे विलीनीकरण यांचा समावेश होतो.
आंदोलन थांबवण्याचे अनेक सरकारी प्रयत्न असूनही, भारताच्या अंतर्गत सुरक्षेसाठी माओवाद हे एक मोठे आव्हान आहे. हा साम्यवादाचा एक प्रकार आहे. सशस्त्र बंड, जनसमुदाय आणि धोरणात्मक युती यांच्या संयोजनाद्वारे राज्य सत्ता हस्तगत करण्याचा हा सिद्धांत आहे. नक्षलवादी गटात प्रामुख्याने भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (माओवादी) च्या सशस्त्र कार्यकर्त्यांचा समावेश आहे. हे क्षेत्र आंध्र प्रदेश, केरळ, छत्तीसगड, झारखंड, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, ओडिशा, तेलंगणा आणि पश्चिम बंगाल या राज्यांच्या सीमावर्ती भागात पसरलेले आहे.
गत पाच वर्षांत भारतातील 60 जिल्हे नक्षलमुक्त केल्याचे केंद्रीय गृहमंत्रालयाने जाहीर केले असून अजूनही 38 जिल्हे नक्षलग्रस्त आहेत. गडचिरोली हा जिल्हा महाराष्ट्रातील नक्षलवाद्यांचा अड्डा बनला आहे. तर चंद्रपूर, गोंदिया, यवतमाळ, भंडारा आणि नांदेड जिल्ह्यांना नक्षल प्रवण क्षेत्र घोषित केले आहे. हे सर्व जिल्हे आंध्र प्रदेश, छत्तीसगड आणि मध्य प्रदेशच्या नक्षलग्रस्त भागाला लागूनच आहेत. एखाद्या राज्यात सशस्त्र दलांनी कारवाई केल्यास हे नक्षलीलगतच्या राज्यांमध्ये पलायन करतात. यासर्व राज्यांमध्ये असलेले नक्षली गट एकमेकांच्या संपर्कात असल्याने आजवर ही चळवळ तग धरून आहे.
1 ऑक्टोबर 1949 रोजी चिनी कम्युनिस्ट नेते माओ झेडोंग यांनी पीपल्स रिपब्लिक ऑफ चायना (पीआरसी)ची निर्मिती केली. माओवादी चळवळीची ती सुरुवात मानली जाते. ही चळवळ माओवादी विचारसरणीचे समर्थन करणार्‍या विविध गटांद्वारे चालवली गेली. ग्रामीण बंड आणि सरकारविरुद्ध जनयुद्ध लढणे हा या चळवळीचा मुख्य उद्देश होता. माओवाद्यांच्या सशस्त्र शाखेला पीपल्स लिबरेशन गुरिल्ला आर्मी म्हणतात, जी बहुतेक लहान शस्त्रांनी सुसज्ज आहे. क्रांती म्हणजे एक बंड, हिंसाचाराची कृती ज्याद्वारे एक वर्ग दुसर्‍या वर्गाला उलथवून टाकतो. माओवादी क्रांतिकारी युद्ध हे जनतेचे युद्ध आहे; ते फक्त जनतेला एकत्रित करून आणि त्यांच्यावर अवलंबून राहूनच लढता येते.
भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) भारतातील मार्क्सवादी-लेनिनवादी माओवादी प्रतिबंधित कम्युनिस्ट राजकीय पक्ष आणि नक्षली संघटना आहे. या पक्षाची स्थापना 21 सप्टेंबर 2004 रोजी भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी-लेनिनवादी) पीपल्स वॉर (पीपल्स वॉर ग्रुप) आणि माओईस्ट कम्युनिस्ट सेंटर ऑफ इंडिया (चउउख) यांच्या विलीनीकरणाद्वारे झाली.1967 पासून पश्चिम बंगालमध्ये कट्टरपंथी माओवाद्यांनी केलेल्या बंडाच्या संदर्भात सीपीआय (माओवादी) यांना अनेकदा नक्षलवादी म्हणून संबोधले जात होते. इस. 2008 पासून बेकायदेशीर कारवाया (प्रतिबंधक) कायदा अंतर्गत या पक्षावर भारतातील दहशतवादी संघटना म्हणून घोषणा करून बंदी घालण्यात आली आहे.
यंदाच्या वर्षी सुरक्षा दलांच्या मोहिमेत आजवर 120 नक्षलवाद्यांचा खात्मा झाला आहे. मागील वर्षी 225 नक्षली मारले गेले होते. त्यांच्या कारवाया देखील कमी झाल्या आहेत. दहशतवादी आणि नक्षलवाद्यांकडून जप्त केलेल्या शस्त्रास्त्रांची माहिती घेतली तर ही शस्त्रास्त्रे परदेशी बनावटीची आहेत. पण ती कुठून येतात त्याचा स्रोत शोधणे इतके सोपे नाही. कारण हजारो किलोमीटरची आंतरराष्ट्रीय सीमा असलेल्या भारतात प्रवेश आणि बाहेर पडण्यासाठी भरपूर वाव आहे. Aएके 47 सारखी काही शस्त्रे दुर्गम खेड्यांतील घरांमध्ये बनवता येतात, काहींची नेपाळ/म्यानमारमधून तस्करी केली जाते तर काही पोलिसांकडून लुटली जातात.
स्थानिक खाण संस्थांकडून आयईडीसाठी स्फोटके मिळविली जातात. जीपीएस इत्यादी काही सहाय्यक घटकदेखील नेपाळमधून तस्करी करतात.आधुनिक जगात काही नक्षलवादी जंगलात लपून बसत नाहीत. ते आपले जीवन आपल्यासोबत सामान्यपणे जगतात, योजना तयार करतात आणि त्याची अंमलबजावणी करतात. प्रत्येक नागरिक नक्षलवादी असल्याचा प्रश्‍न उपस्थित करणे सरकारला अवघड आहे. त्यामुळे जोपर्यंत आपल्यामध्ये नक्षलवादी ओळखले जात नाहीत तोपर्यंत त्यांना लक्ष्य करणे कठीण आहे.
नक्षलवादाची संपूर्ण संकल्पना आता पारंपरिक मार्ग आणि दिशा सोडून अधिकच बदलली आहे. सशस्त्र बंडखोरी ही त्यांची सरकारविरोधातील निषेधाची नवी पद्धत आता दिसते. शिवाय, हा पैसा लूट, कृषी उत्पन्न, सरकारी अनुदाने वापरून उभा केला जातो. शस्त्रे उचलणे आणि सुरक्षा दलांना मारणे यामुळे त्यांना मोठ्या प्रमाणात बेरोजगारीपासून दिलासा मिळणार नाही.
यासाठी नक्षलवाद्यांना मुख्य प्रवाहात सामील करून घ्यायचे प्रयत्न व्हावे, कारण डाव्या विचारसरणीचा प्रश्‍न बळाचा वापर करून नव्हे तर राजकीय पद्धतीने सोडवला पाहिजे, अन्यथा ही कधीही न संपणारी प्रक्रिया होईल याची केंद्र सरकारला कल्पना आहे. जिल्हा पोलीस अधीक्षक निलोत्पल यांच्या पुढाकारात आतापर्यंत 600 नक्षलवाद्यांनी आत्मसमर्पण केलं आहे. एकूणच नक्षलवाद मुक्त भारताची निर्मिती हे स्वप्न आता प्रत्यक्षात उतरण्याच्या दिशेनी पावले पडू लागली आहेत.
