ललित केदारे
आधुनिकतेसोबतच शिक्षण क्षेत्रातही बरेच बदल घडून येत आहेत. पाटी-पेन्सिलची जागा आता विविध इलेक्ट्रॉनिक साधनांनी घेतलेली आहे. विविध एज्युकेशन ऍप्सदेखील ई-लर्निंगद्वारे शिक्षणाची गंगा वाहती ठेवत आहेत. या नव्या प्रवाहाबरोबर नवी पिढी स्वतःहून जात असल्याचे चित्र भारतातही दिसत आहे.
भारतीय शिक्षण पद्धतीत सतत होणारे बदल हे शिक्षण क्षेत्रात मोठी शैक्षणिक क्रांती घडवत आहे. पुर्वीची शिक्षण पद्धती आणि 21 व्या शतकातील शिक्षण पद्धती यात खूप तफावत दिसते. भारतातील नवीन पिढी आता खूप प्रमाणात जागृत झालेली आहे. म्हणून शिक्षण क्षेत्रात नवनवीन शोध लावण्यात नव्या पिढीला यश मिळताना दिसते. पाटी-पेन्सिल, वही-पेन यांची जागा आता मोबाइल टॅब, मिनी कॉम्प्युटर, लॅपटॉप या इलेक्ट्रॉनिक साधनांनी घेतली आहे.
10-15 वर्षांपूर्वी संगणक शिक्षण हे मर्यादित होतं. आज संगणक हा विषय लहान वर्गापासून ते सर्वच वर्गांपर्यंत शिकवला जातो. भारतात झालेल्या ह्या संगणक क्रांतीचं यश मोठेच आहे. विशेष म्हणजे आता विद्यार्थ्यांना संगणकाचे ज्ञान देण्यापेक्षा ते त्याला सभोवतालच्या परिसरातून सहजच मिळताना दिसतयं आणि विकसनशील भारताला याचा नक्कीच खूप फायदा होत आहे.
संगणकाचा पहिला वर्ग म्हणजे मोबाइलकडे बघितले जाते. जितके मोबाइलचे तोटे त्याहून जास्त फायदे असल्याकारणाने त्याकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. मोबाइलमधील छोटी छोटी प्रक्रिया ही संगणकाशी खूप मिळती जुळती आहे. त्यामुळे संगणक आत्मसात करणे खूप सोपे झाले आहे. ज्या टेलिव्हिजन बॉक्सला इडियट बॉक्स म्हटलं जात होतं, तो देखिल शिक्षण प्रणालीला खूप प्रेरणादायी ठरला आहे. टीव्ही वर प्रक्षेपित होणारे शैक्षणिक कार्यक्रम हे विद्यार्थ्यांच्या विकासासाठी चांगले बदल घडवतात. बालचित्रवाणी अशा अनेक कार्यक्रमांनी या इडियट बॉक्सला एज्यूकेशन किटमध्ये स्थान मिळवून दिलं आहे. विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणा देणारे कार्यक्रम, विविध स्पर्धांचे प्रक्षेपण हे बालकांच्या मनपटलावर सकारात्मक चित्र उभे करते.
टीव्हीवर लागणारे लहान मुलांचे, प्राण्यांचे कार्टून्स याकडे जर सकारात्मकतेने बघितलं तर आपल्या मुलात होणारे चांगले बदल आपण अनुभवू शकता. मुलांची भाषा, वर्तन बदलण्यात ह्या कार्टून्सचा खूप मोठा सहयोग असल्याचे आपल्याला जाणवेल. आज गावागावातील मुलं स्पष्ट हिन्दी बोलतात तर काही इंग्रजीही बोलण्याचा प्रयत्न करतात. मुलांमधील हा बदल हिन्दी, इंग्रजी कार्टून्समुळे असल्याचे लक्षात येते. आपणही ही कार्टून्स बघतच मोठे झालोत. आपल्याही लक्षात असेल की कार्टून्स सीरियलचा हिरो म्हणजे, जो रोल मॉडेल असतो आपण त्याच्यासारखेच वागण्याचा प्रयत्न करतो. “द जंगल बुक” ह्या कार्टूनमधील सिंहाचा छावा सतत समजुतदारपणाची भूमिका आणि इतरांना सहकार्य या सर्व गोष्टी ह्या पात्रात असल्याने तोही एक प्रकारचे संस्कारच म्हणता येईल. “सर्व काही प्रमाणात असावे’ यानुसार मुलांना योग्य वेळ ठरवून या कार्यक्रमाचा योग्य तितका आनंद घेऊ द्यावा, असं वाटतं.
मोबाइलवर एज्यूकेशन ऍप असे सर्च केले तरी आपणाला शिक्षण प्रणालीचे अनेक ऍप्स मिळतील. हेदेखील शिक्षण क्षेत्रातील मोठी क्रांती म्हणता येईल. लहान वर्गापासून ते सर्वच वर्गांपर्यंत ह्या ऍप्सचा फायदा होऊ शकतो. योग्य तितक्या प्रमाणात ह्या ऍप्सचा उपयोग करून घेणे चांगले परंतु वर म्हटल्याप्रमाणे त्याला देखील वयानुसार काही मर्यादा ठेवायला हव्यात. आज या एज्यूकेशनल ऍप्सवर करोडो रुपयांचा व्यवसाय करण्यात येतो. काही एज्युकेशन ऍप्सचे तर चित्रपट क्षेत्रातील कलाकार ब्रॅन्ड ऍम्बेसिडर देखील आहेत.
शिक्षण क्षेत्रात भारतातच नव्हे तर जगात होणाऱ्या मोठ्या शैक्षणिक क्रांतीचे जनक म्हणून “मायक्रोसॉफ्ट’ ह्या कंपनीकडे बघितले जाते. मायक्रोसॉफ्ट एज्यूकेशन या अंतर्गत देशा-देशांमधील विद्यार्थ्यांनी शैक्षणिक देवाणघेवाणीची एक संधी या कंपनीने निर्माण करून दिली आहे. सर्व गोष्टी ऑनलाइन टुल्सच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना कशा शिकवता येतील याचे प्रशिक्षण संपूर्ण जगात ही कंपनी देताना दिसते. ऑनलाइन प्रशिक्षण वर्ग, एकमेकांशी संवाद, अवघड गोष्ट सोपी करून कसे विद्यार्थ्यांना शिकवता येईल ह्यासाठी ही कंपनी काम करते.
गणित, इंग्रजी, विज्ञान अशा अनेक विषयांचे शिक्षण मायक्रोसॉफ्ट टुल्सद्वारे देण्याचा प्रयत्न या शिक्षण प्रणालित केला जात आहे. इतकेच नाही तर आपल्या देशातील विद्यार्थी दुसऱ्या देशातील विद्यार्थ्यांसोबत स्कायपीद्वारे आणि भाषेचा ट्रान्सफॉर्मरद्वारे संभाषण करीत आहेत. भारतातील विद्यार्थी परदेशात शिकवत असलेल्या शिक्षकांकडून शिक्षण घेत आहेत, हे आजच्या बदललेल्या शिक्षणाचे नवीन रूप म्हणता येईल. अशा विविध साधनांचा, माध्यमांचा भारतीय शिक्षण पद्धतीत आमूलाग्र बदल घडवण्यात फार मोठा वाटा असेल हे नक्की.