खेळताना होणाऱ्या अपघातांमध्ये प्रामुख्याने गुडघ्यांशी संबंधित दुखापती आढळून येतात. यात पुढील प्रकारांचा समावेश असतो :
ऍन्टेरिअर क्रुशिएट लिगामेन्ट फाटणे.
गुडघ्याच्या सांध्याच्या आत असलेला गुडघ्याला स्थिरता देणारा एक महत्त्वाचा घटक आहे. यात बरेचदा रुग्णाचा पाय मुरगळतो व त्यानंतर गुडघ्याला हलकीशी सूज येते. रुग्णाला नीट चालता येत नाही. या दुखण्याचे निदान तपासणी किंवा एमआरआय स्कॅनद्वारे करता येते. अशा दुखापतींवर सूज ओसरल्यानंतर लगेचच करण्यात येणाऱ्या कीहोल आथ्रेस्कोपिक सर्जरीद्वारे उपचार होऊ शकतो.
मेनिस्कल टेअर
मेनिस्कल टेअर हा प्रकार दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वाधिक आढळून येणारा प्रकार आहे, जो ऍन्टेरिअर क्रुशिएट लिगामेन्टच्या साथीने किंवा स्वतंत्रपणेही उद्भवू शकतो. मेनिस्कस म्हणजे गुडघ्यातील हाडांच्या पृष्ठभागांमध्ये असलेले कुर्चेचे अर्धचंद्राकृती कुशन. हे कुशन एकदा फाटले की, गुडघा वाकवताना सतत खोल दुखत राहते. ही दुखापत बहुतेकता आथ्रेस्कोपिक कीहोल डे सर्जरी प्रक्रियेद्वारे बरी करता येते.
मीडिअल कोलॅटरल लिगामेन्ट ताणले जाणे.
अशी स्थिती म्हणजे गुडघ्याच्या सांध्याबाहेर आडव्या रेषेत असणारे अस्थिबंध ताणले जाणे. हे अस्थिबंध गुडघ्याच्या आतील बाजूस स्थिरता देतात. हा एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थैर्यदायी घटक आहे. या प्रकाराच्या बहुतांश दुखापती सौम्य स्वरूपाच्या असतात व कोणत्याही प्रकारचे ब्रेसिंग किंवा सर्जरीविनाही त्यावर उपचार होऊ शकतो.
पॅटेलोफेमोरेल स्ट्रेन
पॅटेलोफेमोरेल स्ट्रेनमुळे बसलेल्या अवस्थेतून उठण्याचा प्रयत्न करताना किंवा पायऱ्या चढताना वेदना होतात. बहुतेकदा पॅटेला (गुडघ्याच्या वाटीवरील हाड) आणि मांडीचे हाड यांच्यामध्ये आत्यंतिक ताण निर्माण झाल्याने असे होते. अशा प्रकारचे दुखणे औषधोपचार आणि योग्य व्यायामाद्वारे बरे होऊ शकते. बरेचदा गुडघ्याच्या सांध्यातील स्नायूंमधील समतोल डळमळीत झाल्यास हे दुखणे उद्भवते.
अँकल स्ट्रेन
अँकल स्ट्रेन, विशेषत: घोट्याजवळचा भाग बाहेरच्या बाजूने मुरगळणे ही सर्वसामान्यपणे आढळून येणारी दुखापत आहे. बऱ्याचशा प्रकरणांमध्ये औषधे आणि वेळीच केलेल्या व्यायामाने ही समस्या सुटते. अगदी क्वचितप्रसंगी, घोट्याची हालचाल खूपच काळ अस्थिर राहिल्यास, ती बरोबर करण्यासाठी शस्त्रक्रियेची गरज भासू शकते.
हॅमस्ट्रिंग पूल
हॅमस्ट्रिंग पूल किंवा इतर स्नायू किंवा स्नायूबंधांशी निगडित दुखापती वरचेवर पाहायला मिळतात आणि त्यामुळे दुखापतीच्या जागी वेदना होत राहते. यामुळे क्रीडापटूला दुखरा स्नायू किंवा स्नायूबंध पूर्णपणे ताणता येत नाही. औषधे आणि फिजिओथेरपीद्वारे हे दुखणे बरे होऊ शकते.
खांद्याचे हाड सरकणे
यात खांद्याचा सांधा खुब्यांमधून निखळतो. काही वेळा, काही व्यक्तींच्या बाबतीत हे वारंवारही घडते. अतिशय गंभीर स्थितीमध्ये हा सांधा छोटा करून झोळीत अडकवावा लागतो. एकदा का दुखापत बरी झाली की, खांद्याला व्यायाम दिला जातो. हे पुन्हा घडल्यास उतींची स्थिती पाहून कीहोल किंवा ओपन सर्जरीद्वारे उपचार करता येतात.
दुखापतींच्या या सर्व प्रकारांबरोबरच पेशंटला एखाद्या अवयवयाच्या अतिवापरामुळे उद्भवणाऱ्या या प्रकारातील दुखापती होऊ शकतात. उदा. टेनिस एल्बो, जंपर्स नी, इलोटिबियल बॅंड सिंड्रोम, शिन स्प्लिन्ट्स इत्यादी. बरेचदा चुकीच्या पद्धतीने व्यायाम केल्याने या तक्रारी उद्भवतात.
खेळताना मोठी दुखापत झाल्याने फ्रॅक्चर्स होऊ शकतात. अशा दुखापती मुलगा, मुलगी दोघांनाही होऊ शकतात, पण मुलांमध्ये त्याची शक्यता अधिक असते. कारण, खेळात सहभागी होण्याचे त्यांचे प्रमाण जास्त आहे. मात्र, आपल्या देशात हे चित्र आता झपाट्याने बदलू लागले आहे.
टेनिस एल्बोविषयी…
साधारणपणे बाहू किंवा मनगट यांच्या सततच्या कष्टप्रद हालचालीमुळे कोपरामधील स्नायूूबंधांवर अती भार आल्याने उद्भवणारी नाजूक स्थिती म्हणजे टेनिस एल्बो. खरेतर या दुखण्याला दिलेले हे नाव दिशाभूल करणारे आहे. कारण, टेनिस खेळल्यामुळे काही अशी दुखापत होत नाही. तांत्रिकदृष्टया या दुखण्याला लॅटरल एपिकॉन्डायलिटिस म्हणूनही ओळखले जाते. कोपराच्या सांध्याच्या अगदी वरच व बाहूच्या बाहेरच्या भागामध्ये सूज आल्याने ही स्थिती निर्माण होते. अशावेळी कोपर आणि कोपरापासून मनगटापर्यंतचा हात (फोरआर्म) या परिसरातही वेदना जाणवू शकतात.
हात आणि मनगटाच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवणारे कोपरापुढच्या हाताच्या भागातले स्नायू कशाप्रकारे वापरले जात आहेत, यावरून टेनिस एल्बो वाढीस लागण्याची कारणे बरेचदा शोधता येतात. बोटे ताठ करणे, मनगट वरच्या बाजूला दुमडणे आणि तळहाताची बाजू वर येईल, अशा पद्धतीने फोरआर्म दुमडणे अशा क्रियांसाठी हे स्नायूू वापरले जातात.
अचानक झालेल्या हालचालींचा परिणाम म्हणून तसेच लहान स्वरूपाचा भार सातत्याने पडत राहिल्यामुळे अखेर एखादा दोर वापरून वापरून झिजावा तशाप्रकारे कोपराच्या भागातील उतींना हानी पोहोचते. या उतींना पूर्ववत होण्यासाठी पुरेसा आराम आणि वेळ दिला गेला नाही, तर आधीच ताण सहन करणारे स्नायूूबंध कायमचे कमकुवत होऊन जातात व हे दुखणे वेदनादायी असते. असे झाल्याने एखादी गोष्ट पकडण्याची आपली क्षमताही कमकुवत होऊन जाते.
बहुतेक मंडळी दीर्घकाळापर्यंत अशा दुखण्याकडे दुर्लक्ष करतात आणि वैद्यकीय मदत घेण्यास विलंब करतात, कारण अनेकदा या दुखण्याची लक्षणे अतिशय सौम्य असतात व थोडीशी विश्रांती घेतली की, नाहीशीसुद्धा होतात. स्वत:हूनच जवळच्या दुकानांमध्ये मिळणारी वेदनाशामक औषधे घेतल्याने सुरुवातीच्या टप्प्यावर बरेही वाटते; त्यामुळे या दुखण्याचा दैनंदिन कामामध्ये अडथळा होऊ लागतो व वेदना असह्य होऊ लागतात तेव्हा कुठे डॉक्टरला दाखवण्याच्या पर्यायाचा विचार केला जातो.
प्रतिबंध :
टेनिस एल्बोसाठी कारणीभूत ठरत असतील, अशी कामे ओळखा आणि त्यात सुधारणा करा, म्हणजे गंभीर दुखापतीचा धोका टळू शकेल. जोरदार हालचालींची गरज असलेली कामे करण्यासाठी वारंवार बोटे, मनगट आणि फोरआर्म यांचा सातत्याने अतिवापर करणे, शरीर अवघडलेल्या स्थितीत असणे आणि विश्रांतीचा अभाव या सुद्धा काळजीच्या बाबी आहेत. तुमच्या हातांच्या स्नायूूंवर अति भार देणारी किंवा खूप ताण देणारी कामे टाळा. वेळीच लक्ष दिल्यामुळे गंभीर समस्या तयार होण्याची शक्यता कमी होते.
उपचार:
आपल्याला अडचणीत आणू शकतील, अशी कामे ओळखा व टाळा. शरीराची ढब व हालचालींत सुधारणा घडवून आणा. सूज किंवा वेदना कमी करण्यासाठी आइसपॅक किंवा डॉक्टरांनी लिहून दिलेल्या नॉन-स्टेरॉइडल, अँटी-इन्फ्लेमेटरी औषधांसारखी तोंडावाटे घ्यायची नाही, तर दुखणाऱ्या जागेवर लावायची औषधे घ्या. हलके स्ट्रेचेस, एक्सेंट्रिक आणि कॉनसेट्रिक स्ट्रेंदनिंग अशा व्यायामपद्धती वापरा.
दुखणे बरे होण्याच्या प्रक्रियेला बळ देण्यासाठी, कोपराची उच्चतम कार्यक्षमता पूर्ववत व्हावी यासाठी व व्यक्तीला पुन्हा कामाला लागण्यामध्ये मार्गदर्शन करण्यासाठी फिजिओथेरपीची मदत घ्या.
कोपरातील वेदनेला कारणीभूत ठरणाऱ्या क्रिया टाळणे हे टेनिस एल्बोवरील उपचारांसाठी महत्त्वाचे आहे. हे दुखणे सेल्फ लिमिटिंग म्हणजे आपणहूनच बरे होणारे असल्याने वेदनांना कारणीभूत ठरणाऱ्या कृती टाळल्या किंवा बदलल्या की, वेदना आणि अवघडलेपणा अखेर नाहीसा होतो.
टाचदुखी
या आजाराचा सर्वात जास्त त्रास जाणवतो तो सकाळी उठल्यावर. पाय जमिनीला टेकवत नाही. आणि आपण टेकवण्याचा प्रयत्न केला तर चांगल्याच कळा मारतात. हे असं का होतं? तर आपल्या पायात सगळ्यात खालच्या हाडापासून ते बोटांना जोडणारा एक पापुद्रा असतो. त्याला इंग्रजीत प्लांटर फेशिया असं म्हणतात. सतत याच्यावर ताण पडून याला टाचेच्या आतल्या भागात तडे पडतात. यालाच प्लांटर फेशायटिस असं म्हणतात. हे भरून यायला वेळ लागतो आणि त्याच्या आधीच जर आणखी ताण पडला तर बरं न होता हे दुखणं वाढतं.
यावर उपाय म्हणजे सकाळी उठल्यावर पाऊल सर्व दिशांनी फिरवत ताणण्याचा व्यायाम करायचा. आलटून पालटून गरम आणि गार पाण्याचा पायांना किंवा पर्यायाने टाचांना शेक द्यायचा. नाही तर गरम अथवा गार पाण्यात पाय बुडवून ठेवण्यास काहीच हरकत नाही. तरीही टाचदुखी थांबत नेसल तर डॉक्टर वेदनाशामक गोळ्या देतात. काही जणांना हील पॅड ही मऊ गादी बुटांमधे टाचेखाली घालून आराम मिळतो. टाचदुखी असेल तर घर सपाता घालणं हेही तेवढंच आवश्यक आहे. या सर्व उपायांनीही जर दुखणं कमी झालं नाही तर टाचेत इंजेक्शन द्यावं लागतं.
खेळाडूंची सांधेदुखी
वेगवेगळ्या क्षेत्रातल्या खेळाडूंना तनदुरुस्त ठेवण्यासाठी मसाज करणे अत्यंत गरजेचे आहे. मसाज केल्यामुळे प्रकृति तंदुरूस्त राहून आपला खेळ उत्तमप्रकारे खेळून त्याचा दर्जा वाढवता येतो. खेळाडूंना मसाज करताना वेगवेगळ्या तेलाचा वापर करण्यात येत आहे. त्यामध्ये मडीवाला तेल, मिथिल सिलीकेट, कैफर, टर्पेटाऊन, निलगिरी ही तेले चांगली आहेत. ह्या तेलांमुळे रक्त पातळ होऊन थांबलेले रक्त व रक्तप्रवाह व्यवस्थित चालण्यास मदत होते. म्हणून ही तेल वापरली जातात.
या तेलाच्या मसाजमुळे स्नायूंना बळकटी येऊन त्याच्या वेदना कमी होतात. स्नायूंच्या वेदना कमी करण्यासाठी रॅलिस स्प्रे सुद्धा वापरला जातो. ऍक्युप्रेशरमुळे सुद्धा शरीराचे अवयव व स्नायू चांगले रहातात. मुख्यत्वे खेळाडूंचे वर्गीकरण व त्यानुसार व्यायाम ठरवला जातो.
1) खांद्याचे स्नायू मोकळे करणारी स्पंदन मसाज पद्धती पोहोणारे, बॅडमिंटन खेळणारे, टेबलटेनिस खेळणारे यांच्या खांद्याचे स्नायूंचा सारखा वापर असल्यामुळे व खांद्याचे जॉइंटस् मोकळे होण्यासाठी स्पंदन पद्धती. या मसाजमुळे खांद्याचे विकार बरे होतात.
2) मांड्यांचे स्नायू हलके करणारी बुक्के मसाज पद्धत हॉकी, फेंसिंग, टायक्वांडी, ऍथलेटस् या प्रकारचा खेळ खेळणारे जे खेळाडू असतात त्यांच्या मांड्यांच्या स्नायूंच्या हालचाली जलदगतीने होत असल्यामुळे या स्नायूंना चापट्या किंवा बुक्के पद्धतीचा मसाज देणे गरजेचे असते. मसाजमुळे दुःख निवारण होऊन स्नायू ताजेतवाने होतात व दुखण्याचा त्रास कमी होतो.
3) पोटऱ्या, अग्रबाहूंचे स्नायूंसाठी घर्षण मसाज टेबलटेनीसपटू, जिम्नॅस्टिक, शूटर्स, लॉन टेनिस यांच्या पोटऱ्यांच्या आणि अग्र बाहूंच्या स्नायूचा वापर जास्त प्रमाणात होतो. या स्नायूंची कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी व टिकविण्यासाठी घर्षण पद्धतीचा मसाज करावा.
4) गुडघ्याच्या तसेच सांध्याचे स्नायूसाठी चक्रगती मसाज जिम्नॅस्टस, लॉन टेनिस, टेबलटेनिस इ. खेळ खेळणाऱ्या खेळाडूंना गुडघ्याचे स्नायू खूप प्रमाणात वापरावे लागतात. या स्नायूंना चक्रगती मसाज केल्याने हे स्नायू योग्य त्या ताण स्थितीत आणता येतात.
5) पाठीच्या कण्यावर निडिंग अँड स्पंदन मसाज निडिंग आणि स्पंदन पद्धतीचा मसाज हे वरदान असणारे ज्युडो, हॉकी खेळाडू, कुस्ती खेळणारे पहिलवान, पाण्यात बुड्या मारणारे, वॉटर पोलो खेळणारे, इत्यादी खेळाडू होत. या खेळाडूंच्या पाठीच्या कण्यावर पुष्कळ ताण पडत असल्यामुळे मणकयाचे सांधे दुखतात. निडिंग आणि स्पंदन पद्धतीचा मसाज दिल्यास त्यांना ते वरदान ठरेल.
– डॉ. कौशल मल्हान