माधव विद्वांस
वस्त्र हे व्यक्तिमत्त्व विकासातील महत्त्वाचा घटक. वस्त्राचा इतिहासही रंजक आहे. वस्त्रोद्योगात मोठी क्रांती घडविणाऱ्या शिवणयंत्राचा शोध लावणारे इलियास होवे यांचा आज जन्मदिन. त्यानिमित्ताने…
त्यांचा जन्म 9 जुलै 1819 रोजी अमेरिकेतील मॅसेच्युसेट्समधील स्पेनसर येथे झाला. त्यानंतर ते लॉवेल येथे एका टेक्सटाइल कारखान्यात प्रशिक्षणार्थी म्हणून राहिले. वर्ष 1837 मधील आर्थिक मंदीमुळे तो कारखाना बंद पडला. त्यानंतर केंब्रिजमधील नाथॅनिएल पी. बॅंक्स यांच्या कंपनीत चुलतभावाबरोबर मेकॅनिक म्हणून हजर झाले. वर्ष 1838 मध्ये ऍरो डेव्हिस या केंब्रिजमधील प्रसिद्ध वर्कशॉपमध्ये नोकरीस लागले. तेथेच नोकरीत असतानाच शिवणकामाच्या मशीनच्या कल्पनेवरून ते पछाडले गेले.
शिवणकाम हा एक कलाप्रकार आहे व त्याचा इतिहासही रंजक आहे. मानवास वस्त्राची प्रथम माहिती झाल्यापासून हजारो वर्षांपासून प्रगती होत राहिली आहे. अगदी प्रारंभिक अवस्थेत कपडे नेसले जायचे, त्यावेळी शिवणकामाची गरज नव्हती. भारतात स्त्रिया साडीसदृश कपडे परिधान करीत, तसेच कापडाच्या पट्टीचा कंचुकी म्हणून वापर करीत तर पुरुष धोतरसदृश कपडे व उपरणे वापरीत. कापडामध्येही रेशमी, सुती, प्राण्यांचे स्नायू, कातडी तसेच वनस्पतीच्या सालीपासून धागा बनवून अनेक प्रकार अस्तित्वात आले व त्यात आजपर्यंत सतत सुधारणा होत राहिली आहे.
अगदी सुरुवातीस हातशिलाई सुरू झाली तेव्हा शिवणकामाच्या सुया, हाडे किंवा प्राण्यांच्या शिंगांनी बनविल्या जायच्या. सुमारे साठ हजार वर्षांपूर्वीची पक्ष्याच्या हाडापासून केलेली सुई दक्षिण आफ्रिकेतील गुहेत सापडली. तसेच तीस हजार वर्षांपूर्वी हस्तिदंतापासून केलेली सुई रशियात सापडली, तर इ.स.पूर्व 4400 वर्षे तांब्यापासून केलेली सुई इजिप्तमध्ये सापडली. त्यानंतर इ.स.पूर्व 400 वर्षे लोखंडी सुई वापरात आली.
माणसाला सौंदर्यविषयक दृष्टिकोन आल्यावर शरीरमानाप्रमाणे शोभिवंत वस्त्रप्रावरण वगैरे गोष्टीत रूची निर्माण झाली. पुरुष व स्त्रियांच्या कपड्यांमध्ये आमूलाग्र बदल होत गेले व शिवण यंत्राचा शोध घेण्याचा प्रयत्न सुरू झाला. पूर्वीच्या काळी भारत व चीन कापड तयार करण्यात आघाडीवर होते. पाश्चिमात्यांनी शिवणयंत्र संशोधनासाठी भरपूर प्रयत्न केले.
वर्ष 1755 मध्से ब्रिटिश जर्मन संशोधक, चार्ल्स वेसेन्थाल तसेच वर्ष 1790 मध्ये थॉमस सेंट यांनी एक मशीन विकसित केले होते. वर्ष 1830 मध्ये यांत्रिक शिवणकामाचा शोध फ्रेंच शिंपी, बार्थेलेमी थिमोनिर यांनी लावला होता. परंतु फ्रान्समधील शिवण कारागिरांनी बेरोजगारी वाढेल म्हणून त्याचा कारखाना जाळून टाकला.
वर्ष 1834 मध्ये, वॉल्टर हंट यांनी अमेरिकेत पहिले शिलाई मशीन बनविले. त्यावेळी सुमारे 80 संशोधक शिवण यंत्र बनविण्यासाठी झटत होते. त्या स्पर्धेत इलियास होवेही उतरले. त्यांनी यात स्वतःला झोकून दिले. रात्री स्वप्नातही तोच विचार करीत असत. एकदा त्यांच्या स्वप्नात जंगलाच्या राजाने 24 तासांत काम पूर्ण कर, असा आदेश दिला. राजाचे आदेशांचे पालन झाले नाही तर मृत्युदंड ठरलेला या विचाराने त्यांना जाग आली. ते आपल्या कार्यशाळेत जाऊन कामाला लागले आणि त्यांचे यंत्र पूर्णत्वाला गेले.
10 सप्टेंबर 1846 रोजी लॉकस्टिच डिझाइन वापरून शिवणकामासाठी त्यांना अमेरिकेचे पेटंट मिळाले. मात्र, त्यांना इलियास यांना सिंगर कंपनी व वॉल्टर हंटबरोबरच पेटंट राखण्यासाठी न्यायालयात संघर्ष करावा लागला व वर्ष 1854 मध्ये त्यांनी दावा जिंकला. इलियास यांना या दाव्यानुसार रॉयल्टीची प्रचंड रक्कम मिळाली. ही रक्कम त्यांनी अमेरिकेतील गृहयुद्धात युनिट आर्मीला इन्फंट्री रेजिमेंटमध्ये सुसज्ज करण्यासाठी दान केली.
पेटंट मिळवल्यानंतरही होवे यांना अमेरिकेतील गुंतवणूकदारांकडून उत्पादनासाठी अर्थसहाय्य मिळविण्यात फारच अडचण आली, म्हणून त्यांचे मोठे भाऊ अमासा होवे, वित्तपुरवठा मिळविण्यासाठी ऑक्टोबर 1846 मध्ये इंग्लंडला गेले. अमासा यांनी लंडनच्या विल्यम थॉमस यांना आपले पहिले मशीन विकले होते. इलियास आणि त्याचे कुटुंबीय वर्ष 1848 मध्ये लंडनमध्ये गेले. तथापि, त्यांचे कंपनीबरोबर बिनसले व ते अमेरिकेत परत आले. इंग्लंडमधून अयशस्वी परत आल्याच्या घटनेचा त्यांच्या पत्नीस धक्का बसला व त्यातच त्यांचे निधन झाले.
वर्ष 1865 च्या दरम्यान, इलियासने ब्रिजपोर्ट, येथे होली मशीन कंपनीची स्थापना केली. 3 ऑक्टोबर 1867 रोजी होवे यांचे निधन झाले.