– जयंत माईणकर
चिनी कम्युनिस्ट पक्षाला शंभर वर्षे पूर्ण होत आहेत. कम्युनिस्ट पक्षाची आजवरची वाटचाल आणि तिचे विविध रंग यांचा जागतिक स्तरावर तसेच चिनी कम्युनिस्ट पक्षाचे नेते व चीनचे अध्यक्ष जिनपिंग यांच्या कार्याचा बरावाईट थोडक्यात आढावा.
1921 साली स्थापन झालेल्या चिनी कम्युनिस्ट पक्षाला यावर्षी शंभर वर्षे पूर्ण होत आहेत. 1949 पासून आतापर्यंत 72 वर्षे हा पक्ष चीनमध्ये सत्तेवर आहे. या 72 वर्षांच्या काळात माओ, डेंग जियाओपिंग यांच्यानंतरचे सर्वात शक्तिशाली नेते म्हणून शी जिनपिंग यांचे नाव घेतले जाते. जिनपिंग आता तहहयात अध्यक्ष राहतील. पण या सर्वोच्च पदावर पोचण्याचा त्यांचा प्रवास तितकासा सुखावह नव्हता. त्यांचे वडील माओचे निकटचे सहकारी, उपपंतप्रधान. पण माओ यांच्यावर टीका असलेल्या एक कादंबरीला त्यांनी समर्थन केले आणि सांस्कृतिक क्रांतीच्या काळात जिनपिंग यांच्या वडिलांची आणि इतर कुटुंबियांची परवड सुरू झाली. शी जिनिपिंग यांच्या आईला आपल्या नवऱ्याच्या त्या तथाकथित कृत्याचा निषेध सर्वांसमोर करावा लागला. त्यांच्या एका बहिणीने आत्महत्या केली, तर स्वतः शी जिनपिंग यांना लहानपणी ग्रामिण भागात खड्डे खणण्याचे काम करावे लागले. अगदी आजही शी जिनपिंग यांचे अनेक निकटवर्ती कुटुंबीय कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया आणि अमेरिका यासारख्या लोकशाहीवादी देशात राहतात.
हे वाचल्यानंतर एक जुनी घटना आठवते. सोव्हिएत युनियनचे सर्वेसर्वा जोसेफ स्टॅलिन यांच्या मृत्यूनंतर त्यांची कन्या स्वेतलाना हिने अमेरिकन नागरिकत्व स्वीकारले होते. महासत्तेच्या सर्वसत्ताधीशाच्या मुलीला आपल्याच देशात बदललेल्या परिस्थितीत असुरक्षित वाटत होतं. जिनपिंग यांनी ही परिस्थिती स्वतः अनुभवली होती. पण तरीही 2012 साली पक्षाचे महासचिव बनल्यानंतर त्यांचीही वाटचाल हुकूमशाहीकडेच राहिली. नुकतच त्यांच्या मुलीविषयीची काही माहिती समाजमाध्यमांवर दिल्याबद्दल एका व्यक्तीला 14 वर्षे कैदेची शिक्षा झाली आहे. म्हणजेच ज्या त्रासातून जिनिपिंग आणि त्यांचा परिवार गेला होता तशा प्रकारचा त्रास पुन्हा कोणालाही होऊ नये, असा प्रयत्न किंवा कायदे करण्याऐवजी, जिनिपिंग यांनी त्याच कायद्याचा आधार घेत स्वतःचे स्थान अधिक बळकट करून घेतले.
त्यांच्या मुलीविषयीची माहिती सोशल मीडियावर टाकणे हा 14 वर्षे जेलमध्ये टाकण्याइतपत मोठा गुन्हा आहे का? हिंसेचे समर्थन करणाऱ्या आणि बंदुकीच्या नळीतूनच क्रांती होते असे मानणाऱ्यांना हा प्रश्न आहे. जिनपिंग नशिबवान म्हणून की काय, ते या यातनांमधून बाहेर पडून आज त्याच देशाचे सर्वोच्च नेते बनले आहेत. पण चीन, सोव्हिएत युनियन, उत्तर कोरिया, क्युबा या देशांमध्ये अशा हुकूमशाहीचे बळी पडलेल्या लोकांची संख्या कमी नाही.
मुळात कम्युनिस्ट तत्त्वज्ञानाच्या बुरख्याआड बंदुकीच्या धाकाखाली एका व्यक्तीची हुकूमशाहीच सुरू असते. “पावर थ्रू बुलेट अँड नॉट बॅलेट’ या उक्तीवर त्याचा पूर्ण विश्वास असतो.
डाव्या कम्युनिस्ट तत्त्वज्ञानावर आधारित सरकार सोव्हिएत युनियनमध्ये 74 वर्षे टिकले आणि चीनमधील सरकार कदाचित शंभरीही गाठेल. जसे डाव्या विचारसरणीचे सरकार 74 वर्षे चाललं तसेच धर्म, वांशिक श्रेष्ठत्व या उजव्या विचारसरणीवर आधारित ऍडॉल्फ हिटलरचे नाझी सरकार केवळ 12 वर्षे चालले. दोन्ही विचार अतिरेकीच! दोघांच्याही तत्त्वज्ञानाचा मूळ गाभा “हम करे सो कायदा’ हाच असतो. आपल्यालाच सर्वोच्च समजून आपल्या विरोधी विचारांना नेस्तनाबूत करण्याची वृत्ती दोघांमध्येही सारखीच. दोन्ही विचारसरणीच्या नेत्यांना प्रश्नांची उत्तरे देणे आवडत नाही. कारण त्यांच्या दृष्टीने त्यांनी घेतलेला कुठलाही निर्णय हा योग्यच असतो.
चिमण्या धान्य खातात म्हणून संपूर्ण चीनमध्ये चिमण्या मारणे सुरू करणे असेल किंवा नंतर त्याच चिमण्यांना दुसऱ्या देशातून आयात करणे असेल, माओचे हे दोन्ही निर्णय त्यांच्या दृष्टीने योग्यच होते. त्यांच्या देशात त्यांच्या कुठल्याही निर्णयाचे विश्लेषण ते सत्तेवर असताना होत नाही. कारण तसे करण्याची हिंमत दाखवणाऱ्याला जीवाची भीती असते.
कम्युनिझम जन्माला आला तो समाजातील विषमता पाहून सर्वांना समान वाटप करण्याच्या दृष्टीने. गरिबांना स्वस्त अन्नधान्य, वैद्यकीय सेवा इत्यादी अनेक गोष्टी कम्युनिस्ट देशात न दिसता लोकशाहीवादी देशात दिसतात. एक प्रकारे मार्क्सने सांगितलेला कम्युनिझम लोकशाहीवादी देशात वापरला जातो. आपल्या नेत्याच्या चुका सत्तेवर असताना या दोन्ही अतिरेकी विचारांचे समर्थक झाकून ठेवताना दिसतील.
सोव्हिएत युनियनच्या पतनानंतर सुमारे 150 कोटी लोकसंख्या असलेला चीन हाच कम्युनिस्ट राजपद्धत असलेला प्रमुख देश बनला. त्याचबरोबर उत्तर कोरिया, क्युबा, व्हिएतनाम, व्हेनेझुएला यासारख्या देशांतही कम्युनिस्ट राज्यपद्धत अस्तित्वात आहे. आज जगातील सुमारे 800 कोटी लोकसंख्येपैकी सुमारे 200 कोटी कम्युनिस्ट राज्यपद्धतीखाली येतात.