कॉरिडॉर, टोळी सक्रिय : पक्षीमित्र, संवर्धकांसमोर मोठे आव्हान
– गायत्री वाजपेयी
पुणे – अभयारण्य, राखीव वनक्षेत्रात मुक्तपणे विहार करणाऱ्या पक्ष्यांच्या तस्करीतह “हाय-टेक’ टोळी सक्रिय झाली आहे. या उच्चशिक्षित, तंत्रज्ञानाचे ज्ञान असणाऱ्या टोळीपासून पक्ष्यांचे रक्षण आणि तस्करीच्या संघटित गुन्हेगारीला रोखणे हे पक्षीमित्र आणि संवर्धकांसमोरील मोठे आव्हान ठरत आहे.
राज्यात पक्ष्यांच्या तस्करीसाठी मालेगाव-औरंगाबाद-हैदराबाद या “कॉरिडॉर’चा वापर केला जातो. तस्करी होणाऱ्या पक्ष्यांमध्ये सर्वांत जास्त समावेश ग्रे-फ्रॅकोलिन म्हणजेच तीतर या पक्षाचा समावेश आहे. या व्यतिरिक्त पेंटेड फ्रॅंकोलिन, महाधनेश (हॉर्नबिल) या पक्षांचा समावेश आहे.
पुण्यासह अमरावती, नागपूर, शिर्डी, मालेगाव तसेच अहमदाबाद, हैदराबाद, अशा जिल्ह्यांमधून मोठ्या प्रमाणात पक्ष्यांची तस्करी केली जाते. तस्करी होणाऱ्या प्रजातींची संख्या सुमारे 450 इतकी आहे. विशेष म्हणजे, पूर्वी केवळ काही आदिवासी जमाती या तस्करीच्या गैरकृत्यात सहभागी होत्या. मात्र, आता उच्चशिक्षित तरुणदेखील या बाजारात कार्यरत झाले असून, अत्यंत साचेबद्धपणे ही संघटित गुन्हेगारी केली जात आहे.
बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी (बीएनएचएस) या संस्थेतर्फे नुकत्याच झालेल्या आंतरराष्ट्रीय परिषदेत या विषयी पक्षीसंवर्धक अबरार अहमद यांनी शोधनिबंधाचे सादरीकरण केले.
याबाबत अहमद म्हणाले, “पूर्वी आदिवासी जमातींकडून ही तस्करी केली जायची. मात्र, या पक्ष्यांबाबत काही नैतिक मूल्यांचे अवर्जून पालन करत असत. उदारणार्थ, पक्ष्यांच्या समागीकरणकाळात (ब्रीडिंग) ते पक्षी पकडत नसत. लहान पिलांचे संरक्षण करत असत. सतत भटकंतीवर असल्याने विविध ठिकाणचे पक्षी ते पकडत असत. त्यामुळे पक्ष्यांच्या संख्येवर गंभीर परिणाम होत नव्हता. मात्र, आता ही संघटित टोळी सहभागी झाल्याने पक्ष्यांच्या संख्येवर झपाट्याने परिणाम होत आहे. या पक्षी तस्करांना पकडले तरी, त्यांना कठोर शिक्षा होत नाही. या पक्ष्यांपैकी बहुतांश पक्षी हे वन्यजीव संवर्धन कायद्याच्या अतिमहत्त्वाच्या संवर्गात समाविष्ट नसल्याने केवळ काही हजारांचा दंड वसूल करून या गुन्हेगारांना सोडून दिले जाते. त्यामुळे तस्करी रोखणे हे अत्यंत कठीण ठरत आहे,’ असेही अहमद यांनी सांगितले आहे.
शिर्डी येथे सर्वांत मोठा बाजार
पक्षी तस्करीचा सर्वात मोठा बाजार हा शिर्डी येथे भरतो. याठिकाणी अगदी छोट्यातल्या छोट्या विक्रेत्यापासून अगदी मोठमोठे उद्योगपती येऊन पक्ष्यांची खरेदी-विक्री करतात. प्रामुख्याने धार्मिक मान्यता, अंधश्रद्धा यांच्यासाठी ही खरेदी केली जात असून, अनेक धार्मिक “बाबा’ही या व्यवसायात सहभागी असल्याचे या शोधनिबंधात नमूद करण्यात आले आहे.