पाकच्या आण्विक कार्यक्रमाचे जनक डॉ. अब्दुल कादिर खान यांचे नुकतेच निधन झाले. त्यांच्याविषयी…
पाकचे निर्माते महंमद अली जिना यांच्यानंतर पाकमध्ये सर्वाधिक लोकप्रिय कोणी असेल, तर ते डॉ. अब्दुल कादिर खान. पाकने त्यांना दोन वेळेससर्वोच्च नागरी सन्मान दिला. मूळचे ते भोपाळचे. त्यांचा साधेपणा, शायरीची आवड, मृदुभाषी अन् पाक जनतेत त्यांना नायकत्वाचा दर्जा असणारा हा अणुशास्त्रज्ञ अमेरिका व पाश्चात्य जगतास लादेनपेक्षा खतरनाक का वाटत होता? पाकने त्यांना सक्तीने निवृत्त का केले? सरकारने त्यांना टीव्हीवर आणून त्यांच्याकडून “दुष्टकृत्यांची कबुली’ का घेतली? उर्वरित आयुष्य गृहकैद नजरबंदीत का गेले? त्यांच्या मरणाची पाक राज्यकर्ते वाट का पाहात होते? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी भूतकाळात डोकवावे लागेल.
पाकचे तुकडे होत बांगलादेशाची निर्मिती झाली. नंतर भारताने अणुबॉम्बची चाचणी घेतली. भारताचा धसका घेऊन पाकने अणुबॉम्ब निर्मितीसाठी हालचाली सुरू केल्या. तत्कालीन पंतप्रधान झुल्फिकार अली भुट्टो यांना पत्र लिहून आपण या उपक्रमात योगदान देऊ इच्छितो म्हणत डॉ. खान हॉलंडमधून पाकमध्ये परतले व आण्विक कार्यक्रमाचे सर्वेसर्वा झाले. सोबत त्यांनी जर्मनी, नेदरलॅंड व हॉलंडमधून युरेनियम समृद्ध करणारे सेन्ट्रीफ्यूज तंत्रज्ञान सोबत आणले. युरोपीय राष्ट्र व हॉलंडमधून कच्चा माल मिळवत त्यांनी अखेर अणुबॉम्ब बनविला.
पाकचा अणुबॉम्ब म्हणजे इस्लामी जगताचा बॉम्ब असल्याचे गर्व बाळगणारा मूठभर वर्ग पाक लष्करात कार्यरत होता. 9/11 घडण्यापूर्वी चार महिने आधी जनरल हमीद गुल यांच्या मदतीने पाकचे दोन सायंटिस्ट डॉ. सुलतान बशीर मेहमूद व डॉ. अब्दुल मजीद चौधरी यांनी अफगाणिस्तानात ओसामा बिन लादेन व आयमान अल् जवाहिरी यांची भेट घेतली होती. अल-कायदाला जैविक अन् रासायनिक अस्त्रे बनवायची होती, शिवाय छोटे अणुबॉम्ब बनविता येऊ शकतात का, याची चाचपणी ते करीत होते. या भेटीची माहिती सीआयए व एमआय सिक्स या गुप्तचर संस्थेला मिळाली.
पाक सरकारला सीआयएने याचे पुरावे दिल्यावर या दोघांना 23 ऑक्टोबर 2001 रोजी अटक करण्यात आली. त्यांनी भेटीची कबुली दिली. मात्र, अणुबॉम्ब निर्मितीचा हेतू नाकारला. याचा अंगुलीनिर्देश डॉ. खान यांच्याकडे पहिल्यांदा झाला. पाकने कसेबसे हे प्रकरण दडपले. ले. जनरल असद दुरानी यांनी डॉ. खान यांच्या संशयास्पद हालचालीबाबत 1999 ला तेव्हाचे पंतप्रधान नवाज शरीफ यांचे लक्ष वेधले व पाकच्या आण्विक कार्यक्रमाचे सर्व डॉक्युमेंट पाक लष्करी मुख्यालयात ठेवण्याची सूचना केली. शरीफ यांनी याकडे दुर्लक्ष केले. तेव्हा लष्करप्रमुख असलेल्या जनरल मुशर्रफ यांना संभाव्य धोक्याची कल्पना आली होती. राष्ट्रपती होताच त्यांनी डॉ. खान यांचे पंख छाटले. त्यांच्या रिसर्च लॅबच्या निर्णयात एक सेक्रेटरी नेमून सह्याचे अधिकार त्याच्याकडे दिले.
सप्टेंबर 2003 दरम्यान मुशर्रफ हे न्यूयॉर्कला होते. तेव्हा राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज बुश यांच्या सूचनेवरून सीआयए प्रमुख जॉर्ज टेनेट यांनी मुशर्रफ यांची भेट घेतली व अनेक कागदपत्रे समोर मांडली. ती पाहून मुशर्रफ यांचे डोळे गरगरले. काय प्रतिक्रिया द्यावी हे त्यांना सुचेना. आयुष्यातील हा सर्वात लाजिरवाणा प्रसंग असल्याचे त्यांनी अनेकदा जाहीरपणे बोलून दाखविले. ही कागदपत्रे इराण व लिबियातून सीआयएच्या हस्तकांनी मिळवली होती.
पाकसाठी अति गोपनीय व अतिसुरक्षित ही कागदपत्रे विदेशात उगीचच पोहोचली नव्हती. सीआयएच्या मते डॉ. खान यांनी पैशांच्या मोबदल्यात ती विकली होती. पाकच्या आण्विक प्रकल्पाचा पूर्ण आराखडा त्यात होता. त्याचदरम्यान डॉ. खान हे आपले नेटवर्क दुबईहून चालवत होते. दुबईहून लिबियाला जाणाऱ्या एका जहाजात सीआयएने छापा टाकला होता. त्यात मलेशियातून आलेले शंभर सेन्ट्रीफ्युज युनिट सापडले. कर्नल गडाफी यांना न्यूक्लियर तंत्रज्ञान हवे होते. त्यात डॉ. खान यांचे नाव व पुरावे सीआयएने समोर आणले.
इराणकडे असणारे आण्विक तंत्रज्ञान हे डॉ. खान यांच्याकडून प्राप्त झाले होते. त्यांनी हॉलंडच्या युरेणको कंपनीतून जो आराखडा पाकसाठी चोरला होता नेमका तोच आराखडा इराणच्या नतांज प्रकल्पात वापरला होता. आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा एजन्सीच्या पथकाने हे सप्रमाण सिद्ध केले होते. उत्तर कोरियाचा डॉ. खान यांनी 13 वेळा दौरा केला होता. शिवाय उत्तर कोरियाचे अनेक सायंटिस्ट कहुटा येथील डॉ. खान रिसर्च लॅबमध्ये ये-जा करीत असत.
9/11 नंतर डॉ. खान यांच्या अनेक भानगडी सीआयने पाकसमोर ठेवल्या. त्याचे गांभीर्य पाक राज्यकर्त्यांना उमगले. डॉ. खान यांना आमच्या ताब्यात देण्याची मागणी अमेरिका करत होती.
देशांतर्गत हिरो असलेल्या डॉ. खान यांना अमेरिकेच्या हाती देणे म्हणजे लोकक्षोभाचा आगडोंब पेटविण्यासारखे होते. तर दुसरीकडे “वॉर ऑन टेरर’मध्ये साथ न दिल्यास अमेरिका पाकला अश्मयुगात पाठविण्याची धमकी देत होती. जनरल मुशर्रफ यांनी अतिशय धूर्तपणे हा प्रश्न हाताळला. पाकच्या राष्ट्रीय टीव्हीवर 2004 ला आधी डॉ. खान यांनी केलेल्या आण्विक तस्करीची डॉक्युमेंटरी दाखविण्यात आली. थोडक्यात, त्यांना आधी आरोपी बनविले. नंतर लगेचच डॉ. खान यांचा कबुलीजबाब प्रसारित केला गेला. शेवटी डॉ. खान यांनी सरकारपुढे माफीनामा सादर केला. नंतर लगेचच जनरल मुशर्रफ यांनी विशेषाधिकाराचा वापर करीत डॉ. खान यांना माफी दिली.
पुढे त्यांना नजरकैदेत टाकले. 2009 ला उच्च न्यायालयाने त्यांची नजरबंदी उठविली. तरीही सरकारने त्यांच्या हालचालींवर निर्बंध कायम ठेवले. यावर त्यांनी सर्वोच्च न्यायालयात दाद मागितली. तेथे “तारीख पे तारीख’ झाली. सुनावणी मात्र दूरच राहिली. 26 ऑगस्ट 2021 रोजी ते करोनाग्रस्त झाले. त्यातच त्यांचे उपचारादरम्यान 10 ऑक्टोबर 2021 रोजी निधन झाले. पाक पंजाबचे मुख्यमंत्री उस्मान बुजदार यांना लिहिलेल्या शेवटच्या पत्रात त्यांनी बुजदार यांनी केलेल्या विचारपूसबद्दल त्यांचे आभार मानताना पाकचे पंतप्रधान व अन्य नेते माझ्या मृत्यूची वाट पाहात असल्याबाबत खेद व्यक्त केला.
डॉ. खान हे आपल्या कृत्याचे समर्थन करताना अणुतंत्रज्ञान मोठ्या देशांकडेच का असावे? छोट्या देशांना आपल्या सुरक्षेची हमी का नको? पाश्चात्य जगत याबाबत दुटप्पीपणाने वागते. मी त्यांचे डावपेच व एकाधिकारशाहीला बाधा पोहोचविली म्हणून मला खलनायक ठरविले गेले, असे मत एका मुलाखतीत व्यक्त केले होते. डॉ. खान हे एकटे ही सर्व तस्करी अणुतंत्रज्ञान निर्यात करीत होते यावर विश्वास ठेवणे कठीण आहे. त्यांना एकट्याला बळीचा बकरा बनवून पाक राज्यकर्त्यांनी आपली मानगूट सुरक्षित ठेवली आहे.
उत्तर कोरियाचे क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान घेण्याच्या बदल्यात त्यांना अणुतंत्रज्ञान (तस्करीद्वारा) देण्याचा निर्णय एकटे खान कसे करू शकतात? इराणला हे तंत्रज्ञान देण्यास आपल्याला एका माजी पंतप्रधानाने सुचविल्याचे त्यांनी सांगितले होते. डॉ. खान यांनी सर्व प्रकरण अंगावर घेत पाकिस्तानी राज्यकर्त्यांना एकप्रकारे जीवदान दिले होते. डॉ. खान गेल्याने त्यांच्या सोबत अनेक रहस्येदेखील गाडली गेली आहेत. अणू तस्करीत पाकची फजिती होऊ नये म्हणून त्यांनी तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार सोसला. शेवटच्या दिवसांत जी अवहेलना बॅ. जिना यांची झाली तेच दुःख डॉ. खान यांच्या वाट्याला आले.
विदेशरंग
आरिफ शेख