-प्रा. विजया पंडित
ट्रान्स फॅटसंदर्भात तयार केलेले नवे नियम 2022 पासून लागू होणार आहेत. तळलेल्या तयार पदार्थांमध्ये ट्रान्स फॅट आढळून येतात. हा घटक हृदयविकाराचे कारण ठरू शकतो.
हृदयाचे आरोग्य, कोलेस्ट्रॉल आणि खाद्यतेल यांचा संबंध एव्हाना सर्वांच्याच परिचयाचा झाला आहे. पण तरीही खाद्यतेलांमध्ये असे काय असते? आपल्या हृदयासाठी ते एवढे घातक का असते? असे प्रश्न आपल्यातील बऱ्याच जणांना पडतात. याचे उत्तर असे की, खाद्यतेलांमध्ये असलेले “ट्रान्स फॅट’ हा आपल्या हृदयाचा शत्रू आहे. भारतीय खाद्य सुरक्षा आणि मानक प्राधिकरणाने (एफएसएसएआय) केलेल्या नव्या नियमामुळे हा शब्द चर्चेत आला आहे. नव्या नियमानुसार खाण्या-पिण्याच्या वस्तूंमध्ये ट्रान्स फॅटची कमाल मर्यादा पाच टक्क्यांवरून दोन टक्क्यांवर आणण्यात आली आहे. हा नियम पाकीटबंद आणि खुली विक्री होणाऱ्या अशा दोन्ही पदार्थांना लागू करण्यात आला आहे. याचाच अर्थ खाद्यतेलांमधील ट्रान्स फॅट काही दिवसांमध्येच कमी होतील आणि आपले खाद्यतेल आपल्या हृदयासाठी कमी घातक बनेल. जागतिक आरोग्य संघटनेने 2023 पर्यंत ट्रान्स फॅटपासून मुक्ती मिळविण्याचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. खाद्यतेलांमध्ये ट्रान्स फॅटचे प्रमाण ठरविण्यासाठी यापूर्वीही नियम तयार करण्यात आले आहेत. एप्रिल 2021 पासून खाद्यतेलात ट्रान्स फॅटचे प्रमाण केवळ तीन टक्के ठेवता येणार आहे. जानेवारी 2022 पासून मात्र ते अवघे दोन टक्केच ठेवता येणार आहे. सध्या आपण खाद्यतेलातून पाच टक्के ट्रान्स फॅट खातो. ट्रान्स फॅटसंबंधी करण्यात आलेले हे नवीन नियम रिफाइंड तेल, वनस्पती तूप यांसह सर्व खाद्यतेले आणि वस्तूंना लागू असेल.
वस्तुतः ट्रान्स फॅट हे आरोग्यासाठी घातक असते. “ट्रान्स फॅटी ऍसिड’ नावानेही ते ओळखले जाते. या पदार्थामुळे अनेक घातक आजार जडू शकतात. ट्रान्स फॅटचे प्रमाण आपल्या भोजनात अधिक असेल तर आपल्या शरीरात वाईट कोलेस्ट्रॉलचे (एलडीएल-लो डेन्सिटी लिप्टोप्रोटीन) प्रमाण वाढते आणि चांगल्या कोलेस्ट्रॉलचे (एचडी-हाय डेन्सिटी लिप्टोप्रोटीन) प्रमाण कमी होते. याचा परिणाम म्हणून हृदयाचे आरोग्य बिघडण्याचा धोका वाढतो. नैसर्गिक आणि कृत्रिम म्हणजेच नॅचरल ट्रान्स फॅट आणि आर्टिफिशियल ट्रान्स फॅट असे दोन प्रकार ट्रान्स फॅटमध्ये असतात. नॅचरल ट्रान्स फॅट अंड्यांमध्ये असते तर आर्टिफिशियल ट्रान्स फॅट कारखान्यात प्रक्रिया करून तयार करण्यात आलेल्या खाद्यतेलात आढळते. त्याचप्रमाणे तयार आणि पाकीटबंद अन्नपदार्थांमध्येही ते आढळते. तेल वारंवार गरम केल्यामुळेही त्यातील ट्रान्स फॅटचे प्रमाण खूपच वाढते. असे वाढलेले ट्रान्स फॅट शरीरासाठी अत्यंत धोकादायक असतात.
द्रवरूप वनस्पती तेलात हायड्रोजन मिसळून ट्रान्स फॅट तयार केले जाते. या प्रक्रियेमुळे ते अधिक घट्ट होते आणि ट्रान्स फॅट मिसळलेल्या वस्तूचे “शेल्फ लाइफ’ त्यामुळे वाढते. कमी दर्जाचे तेल, वनस्पती तेल यामध्ये धोकादायक पातळीपर्यंत ट्रान्स फॅट असते. तरीही हॉटेल्स, ढाबे, रेस्टॉरंट आदी ठिकाणी त्याचा सर्रास वापर केला जातो. ट्रान्स फॅट मोठ्या प्रमाणावर वनस्पती तेल, कृत्रिम तूप आणि बेकरी उत्पादनांमध्ये आढळून येते. तसेच फास्ट फूडमध्येही त्याचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. आपल्या आहारात ट्रान्स फॅटचे प्रमाण अधिक असल्यास अनेक धोके संभवतात. प्रश्न केवळ धोकादायक कॅलरीजचा नाही. हे तेल एकप्रकारे विषारीच आहे आणि त्यामुळे केवळ नुकसान आणि नुकसानच होऊ शकते. एकच तेल वारंवार उपयोगात आणणे तर अधिकच नुकसानदायक असते. या प्रक्रियेत ट्रान्स फॅटचे प्रमाण वाढत जाते. ट्रान्स फॅटमुळे आपल्या अनेक अवयवांचे आरोग्य हळूहळू प्रभावित होते. त्याचा आरोग्याला कोणताही फायदा नाही. हृदय, पचनसंस्था, रक्त आणि रक्ताभिसरण संस्था, रक्तवाहिन्या आदींच्या आरोग्याशी निगडीत अनेक समस्या ट्रान्स फॅटमुळे निर्माण होतात.
सध्या मांसाहारी जेवणात “लॉर्ड’ आणि बेकरी उत्पादनासाठी “मार्जरिन’ या पदार्थांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जात आहे. टेस्ट आणि टेक्सचरच्या दृष्टीने हे घटक आपल्यासमोर येणाऱ्या खाद्यपदार्थाला अधिक आकर्षक बनवतात. मार्जरिनमुळे पदार्थाला कुरकुरीतपणा येतो.
मांसाहारी पदार्थात लॉर्ड हा घटक वनस्पती तुपासारखे काम करतो आणि त्यामुळे मांसाहारी पदार्थाची चव अधिक चांगली वाटते. खराब तेल, वनस्पती तेल या वस्तू अन्य चांगल्या प्रतीच्या तेलांच्या तुलनेत अर्ध्या किमतीत मिळतात. परंतु त्यात धोकादायक ट्रान्स फॅट असते. तळलेले पदार्थ खाण्याचे प्रमाण सध्या खूपच वाढले आहे. त्याच प्रमाणात या खाद्यतेलांचा वापरही वाढू लागला आहे. या तेलांचा “स्मोक पॉइंट’ अधिक असतो. त्यामुळेच इन्स्टन्ट फूडमध्ये त्याचा वापर अधिक प्रमाणात केला जातो. वारंवार वापर केला तरी ही तेल धुराच्या रूपाने उडून जात नाहीत. उलट आपल्या चिकटपणाच्या गुणधर्मामुळे टिकून राहतात. त्यामुळेच “सॅच्युरेटेड फॅट’युक्त तेलात तयार केलेले पदार्थ दीर्घकाळ टिकतात. तसेच वारंवार गरम करून खाण्याजोगी राहतात.
कारखान्यात तयार करण्यात येणाऱ्या तेल आणि अन्य उत्पादनांमध्ये ट्रान्स फॅटचे प्रमाण दहा टक्क्यांपेक्षा अधिक असता कामा नये, असा निर्णय भारत सरकारने सर्वप्रथम 2013 मध्ये घेतला. 2017 मध्ये हे प्रमाण पाच टक्के करण्यात आले. हे प्रमाण शून्यावर आणावे यासाठी दबाव वाढत आहे. “एफएसएसएआय’चा असा दावा आहे की, जागतिक आरोग्य संघटनेने अल्टिमेटम देण्याच्या आधीपासूनच आपल्याकडे ट्रान्स फॅट कमी करण्यासाठी प्रयत्न सुरू झाले आहेत. ट्रान्स फॅटमुळे होणाऱ्या आजारांच्या बाबतीत लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करण्यासाठी एफएसएसएआयने माध्यमांमधून जाणीवपूर्वक प्रबोधन सुरू केले आहे. फलक, सोशल मीडिया आणि सार्वजनिक सेवांच्या माध्यमातून हे प्रबोधन केले जाते. एफएसएसएआयची स्थापना खाद्यसुरक्षा तसेच मानक अधिनियम 2006 अन्वये करण्यात आलेली आहे. हे प्राधिकरण आरोग्य आणि कुटुंबकल्याण मंत्रालयाच्या अखत्यारीत येते.
खाद्यपदार्थांच्या बाबतीत विज्ञानाच्या आधारावर निकष तयार करणे आणि खाद्यपदार्थांची निर्मिती, साठवणूक, वितरण, विक्री तसेच आयात आदींच्या बाबतीत नियंत्रण ठेवणे हे या संस्थेचे काम आहे. 2022 पर्यंत कालबद्ध रीतीने औद्योगिक उत्पादन म्हणून तयार केल्या जाणाऱ्या खाद्यतेलांमधील ट्रान्स फॅटचे प्रमाण दोन टक्क्यांवर आणण्यास एफएसएसएआय बांधिल आहे. बेकरी उत्पादने, विशेषतः केक आणि कुकीज यांच्या लेबलवर शून्य ट्रान्स फॅट असे लिहिलेले असते. परंतु वास्तवात असे असत नाही. यातील कायदेशीर खेळ असा की, 0.5 टक्क्यांपेक्षा कमी ट्रान्स फॅट असेल तर कायदेशीरदृष्ट्या ते शून्य टक्केच मानले जाते. अशा पळवाटांमुळेही ट्रान्स फॅटचे प्रमाण रोखणे अधिक अवघड झाले आहे. या पार्श्वभूमीवर, नव्या नियमाची अंमलबजावणी कशी होणार यावर आरोग्याशी खेळणाऱ्या घातक तेलांवरील नियंत्रण अवलंबून असेल.