उजनीतील वाळू उपशामुळे नैसर्गिक अधिवासाला धोका
वाढते ध्वनी आणि जल प्रदूषणदेखील चिंताजनक
मुख्य खाद्य हिरवे-निळे शेवाळ नामशेषाच्या मार्गावर
‘उजनी’च्या मरणकळा : अक्षय आखाडे
पुणे – उजनी धरण… स्थलांतरित पक्षांचे हक्काचे निवासस्थान… पक्षीप्रमींचे नंदनवन…पण, ही ओळखच आता धोक्यात आली आहे. कारण, फ्लेमिंगोच्या पंखांना आवश्यक अटोलिया शेवाळाचा ऱ्हास… त्याची महसूल प्रशासनाला अन् वनविभागाला खेद ना खंत…
उजनी धरण परिसर देश-विदेशी पक्ष्यांचे नंदनवन म्हणून ओळखला जातो. या ठिकाणी हिवाळ्यात अनेक स्थलांतरीत पक्षी येतात. त्यासोबतच स्थानिक पक्ष्यांचीही रेलचेल असते. हजारो किलोमीटर अंतर कापून आलेला देखणा “फ्लेमिंगो’ पर्यटकांचे प्रमुख आकर्षण. या पक्ष्याच्या अस्तित्वामुळे उजनीच्या सौंदर्य बहरतच होते. पक्षी निरीक्षक आणि निसर्ग प्रेमींसाठी पक्षी निरीक्षणाची मोठी संधी उपलब्ध होत असे.
उजनी परिसरात गेल्या काही वर्षातील बेसुमार बेकायदा वाळू उपसा करणाऱ्या यांत्रिक बोटींमुळे उजनीच्या आश्रयाला येणाऱ्या फ्लेमिंगो पक्ष्यांचा अधिवास धोक्यात आला आहे. उजनीच्या पाणलोटात पक्ष्यांचे मुबलक अन्न उपलब्ध आहे. मात्र, अटोलिया नावाच्या हिरवे-निळे शेवाळ हे फ्लेमिंगोंच्या पंखावरील आकर्षक गुलाबी छटांसाठी आवश्यक असते. नेमके तेच अमाप वाळू उपशामुळे नष्ट होत आहे.
वाळू उपसा करणाऱ्या या यांत्रिक बोटींचे ध्वनी प्रदूषण हे पक्ष्यांच्या मुक्त संचारामध्ये अडथळे आणतात. त्यामुळे फ्लेमिंगो उजनीकडे पाठ फिरवू लागल्याचे पक्षी निरीक्षकांचे मत आहे. काही जणांनी याकडे महसूल आणि वनविभागाचे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला. मात्र, त्यांनाही या प्रकाराची चिंता असल्याचे कृतीवरून आढळत नसल्याने पक्षी अभ्यासकांनी चिंता व्यक्त केली आहे.
उजनी जलाशय परिसर विस्तीर्ण आहे. हिवाळ्याच्या अखेरीस पाणी पातळीत घट झाल्याने पक्ष्यांचे खाद्य निर्माण करणाऱ्या दलदली उघड्या पडतात. त्यामुळे पक्ष्यांना मुबलक प्रमाणात खाद्य उपलब्ध होत अस. ते मात्र यांत्रिक बोटीतून होणाऱ्या वाळू उपशामुळे दलदलीतील चराऊ कुरणे कमी होऊ लागली, त्यामुळे फ्लेमिंगोसह अन्य पक्षांची अन्नसाखळीच तुटू लागली आहे. त्यामुळे पक्ष्यांचा नैसर्गिक अधिवासच धोक्यात आला आहे.
अतिउत्साही पर्यटकांवर धाक गरजेचा
उजनी जलाशयावर दरवर्षी हजारो पर्यटक, छायाचित्रकार, पक्षीप्रेमी व अभ्यासक भेटी देतात. पर्यटकांचे फ्लेमिंगो पक्षी हेच मुख्य आकर्षण असते. त्यामुळे उजनी परिसरात पर्यटकांच्या संख्येत वाढ होत आहे. मात्र, उत्साही पर्यटक छायाचित्रणासाठी ड्रोन कॅमेऱ्याचा वापर करतात. पक्ष्यांच्या अधिक जवळ जाण्याच्या आग्रह धरतात. त्यामुळे त्यांना अन्न शोधताना बाधा पोहचते.
फ्लेमिंगोची वैशिष्ट्ये
मोठ्या आकाराच्या फ्लेमिंगोना निसर्गदत्त अफलातून सौंदर्य बहाल आहे. गुलाबी रंगाची वक्राकार छोटी चोच, गुलाबी रंगमिश्रित पंख व लांबलचक पाय, झुबकेदार शेपटी, लांब गोल मान, गोल डोळे हे या पक्ष्याच्या सौंदर्यात भर घालतात. पंखांच्या आतील बाजू लाल असून हे पक्षी उड्डाण घेतल्यानंतर आगीचा लोळ निघाल्यासारखे वाटते म्हणूनच याला फ्लेमिंगो किंवा अग्निपंखी असे नाव पडले. पाण्याचा काठावरील यांच्यातील सामूहिक वावर रंजक आहे. कळपात वयोवृद्ध पक्ष्यांपासून पिल्लेही समूहाने वावरतात.
उजनी धरण परिसरास नांदूर मध्यमेश्वरसारखा रामसर स्थळाचा दर्जा लवकरात लवकर मिळावा. ज्यामुळे येथे होणारे जलप्रदूषण, वाळूउपसा, हौशी पर्यटकांचे चुकीचे वर्तन व पक्ष्यांच्या अधिवास धोक्यात आणणाऱ्या इतर बाबींवर नियंत्रण करता येईल. या परिसराचा पर्यावरणपूरक विकासदेखील साध्य होईल.
– यश मस्करे, निसर्ग अभ्यासक, पुणे