– विश्‍वास सरदेशमुख
‘द अटलांटिक’ या अमेरिकी मासिकात प्रसिद्ध झालेल्या एका रिपोर्टमध्ये संपादकाने अमेरिकेच्या नॅशनल सिक्युरिटीबाबत खळबळजनक दावा केला आहे.
अमेरिकेत 1947 मध्ये राष्ट्रीय सुरक्षा परिषदेची स्थापना झाली. यामागचा उद्देश म्हणजे राष्ट्राध्यक्षांपर्यंत पोहोचणार्‍या धोरणात्मक शिफारशी या तीन स्तरांवर तपासून पाठवण्यात याव्यात. यातील पहिला स्तर हा अवर सचिव दर्जाच्या अधिकार्‍यांचा ‘इंटर-एजन्सी ग्रुप’ होता. दुसरा स्तर ‘सिनिअर इंटर-एजन्सी ग्रुप’ होता, ज्यामध्ये उपसचिव स्तरावरील अधिकारी असत. तिसरा व सर्वोच्च स्तर ‘प्रिन्सिपल्स ग्रुप’ होता. यामध्ये परराष्ट्र मंत्री, संरक्षण मंत्री व सीआयए प्रमुख यांसारख्या कॅबिनेट दर्जाच्या व्यक्तींचा समावेश असे.
प्रत्येक राष्ट्रपतीने या यंत्रणेवर राष्ट्रीय सुरक्षा निर्णय निर्देश जारी केले. उदाहरणार्थ, रोनाल्ड रेगन यांनी 12 जानेवारी 1982 रोजी दिलेल्या राष्ट्रीय सुरक्षा निर्णय निर्देश-2 मध्ये नमूद केले होते की या संपूर्ण प्रणालीचा केंद्रबिंदू राष्ट्रपतींचे राष्ट्रीय सुरक्षाविषयक सहायक हे असतील. तेच या प्रणालीचे अजेंडा ठरवतील, ब्रीफिंग देतील, बैठकांचे आयोजन करतील, राष्ट्रपतींचे निर्णय संबंधित यंत्रणांपर्यंत पोहोचवतील आणि त्यांच्या अंमलबजावणीचा आढावा घेतील. त्या काळात प्रक्रियात्मक आणि दस्तऐवजी सुरक्षा ही प्रामुख्याने प्रत्यक्ष बैठकीद्वारे राखली जात असे.
मात्र 9/11 च्या हल्ल्यानंतर गुप्तचर माहिती झपाट्याने शेअर करण्याची गरज निर्माण झाली आणि इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांचा वापर वाढला. त्याचबरोबर सुरक्षा दक्षतेतल्या त्रुटीही वाढू लागल्या. 2019 मध्ये युक्रेन युद्ध गुप्तचर माहिती फोडणारा जॅक टेक्सीरा याने ‘डिस्कॉर्ड’ या गेमिंग सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर गोपनीय माहिती लीक केली. त्याच्याकडे टॉप सिक्रेट दर्जाची माहिती पाहण्याचा अधिकार होता. मात्र, त्याचा उद्देश देशद्रोहाचा नव्हता, तर केवळ आपल्या मित्रांमध्ये स्वत:ला ‘ओरिजिनल गँगस्टर’ म्हणून सिद्ध करणे इतकाच होता. 2010 मध्ये चेल्सी एलिझाबेथ मॅनिंग हिने विकीलीक्सला 7 लाखांहून अधिक गोपनीय कागदपत्रे लीक केली.
सैन्यात भरती झाल्यानंतर तिने मिळालेल्या ‘टॉप सिक्रेट’ प्रवेशाचा गैरवापर केला आणि मोठ्या प्रमाणात कागदपत्रे चोरली. ‘द गार्डियन’च्या माहितीनुसार, मॅनिंग हिचा दावा होता की अमेरिकन सैन्य इराक युद्धासंदर्भात जनतेची दिशाभूल करत होते. अशाच प्रकारे एडवर्ड स्नोडेन याने राष्ट्रीय सुरक्षा संस्थेच्या जुन्या सुरक्षाव्यवस्थेचा फायदा घेत लाखो गोपनीय कागदपत्रे लीक केली. 2017 मध्ये रिअ‍ॅलिटी लीघ विनर या एनएसएच्या कंत्राटदाराने 2016 मधील अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष निवडणुकांमध्ये रशियाच्या हस्तक्षेपासंबंधीची सरकारी कागदपत्रे ‘द इंटरसेप्ट’ या संकेतस्थळाला पाठवली. ती हे कृत्य देशभक्ती समजत होती.
अलीकडेच ‘द अटलांटिक’ या अमेरिकी मासिकात प्रसिद्ध झालेल्या एका रिपोर्टमध्ये संपादकाने असा दावा केला की अमेरिकेच्या नॅशनल सिक्युरिटी अधिकार्‍यांनी चुकून त्यांना अशा एका ग्रुप चॅटमध्ये समाविष्ट केले, ज्यामध्ये येमेनमधील हूती बंडखोरांवर लष्करी कारवाईसंबंधी चर्चा सुरू होती. अटलांटिकच्या या वृत्तानंतर खळबळ उडाली. जी अमेरिका किरकोळ गोष्टी गुपचूप पचवून टाकते, त्या देशाकडून एवढी मोठी गुप्तचर चूक कशी झाली, असा प्रश्‍न निर्माण झाला. यासोबतच अमेरिका ज्या मिशनना ‘सिक्रेट ऑपरेशन’ म्हणते, त्यांची तयारी नक्की कशी केली जाते, याविषयीची उत्सुकता निर्माण झाली.
अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी 15 मार्च रोजी या हल्ल्यांची घोषणा केली होती. परंतु ‘द अटलांटिक’ मासिकाचे मुख्य संपादक जेङ्ग्री गोल्डबर्ग यांनी लिहिल्यानुसार, त्यांना सिग्नल अ‍ॅपवरील एका ग्रुप चॅटमधून या गोष्टीची माहिती याच्या काही तास आधीच मिळाली होती. सोमवारीच व्हाइट हाउसनेदेखील कबूल केले की त्यांच्याकडून ही चूक झाली आणि एका पत्रकाराला संवेदनशील चर्चा सुरू असलेल्या ग्रुपमध्ये चुकून जोडण्यात आले.
आक्रमक कार्यशैलीसाठी आधीपासूनच विरोधकांच्या निशाण्यावर असलेले ट्रम्प या प्रकरणात पुन्हा अडकले. ट्रम्प यांनी मात्र ही चूक दोन महिन्यांत घडलेली पहिलीच असल्याचे सांगून जबाबदारी झटकली. तरीही प्रश्‍न उभा राहिला की अशा गोपनीय योजना आखताना अमेरिका आणि इतर देश कोणत्या पद्धतीने संवाद साधतात? यासाठी ई-मेल, ङ्गोन किंवा चॅट सारख्या सेवा वापरल्या जातात का, की काही वेगळे मार्ग अवलंबले जातात?
इंटरनेटच्या अगोदरच्या काळात अमेरिका खूप काळ गुप्त माहितीच्या देवाणघेवाणीसाठी भिन्न पद्धती वापरत असे. यामध्ये शारीरिक स्वरूपात माहिती पोचवणे किंवा ‘डिप्लोमॅटिक कुरिअर’चा वापर जास्त होता. खास एजंट किंवा राजनैतिक अधिकारी सीलबंद लिङ्गाफ्यांमध्ये गुप्त कागदपत्रे घेऊन जात. ही लिङ्गाङ्गे ङ्गार मोजक्याच अधिकार्‍यांना उघडण्याची परवानगी असे. अतिरिक्त सुरक्षेसाठी हे कागद कोडमध्ये किंवा ङ्गक्त गुप्तचर अधिकार्‍यांना समजतील अशा संकेतांमध्ये लिहिलेले असत.
गोपनीय माहिती पोहोचवण्यासाठी खास प्रशिक्षित कर्मचारी असत. काही वेळा माहिती एका ठराविक ठिकाणी ठेवली जात असे आणि संबंधित अधिकारी ती तेथे जाऊन घेऊन जात. हे ‘डेड ड्रॉप्स’ म्हणून ओळखले जात. ‘लाइव्ह ड्रॉप्स’ ही अशीच एक पद्धत होती जिथे एका व्यक्तीकडून दुसर्‍याकडे थेट माहिती दिली जात असे. हे मार्ग सुरक्षित असले तरी काहीवेळा धोकादायकही ठरत.
दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळात ‘एनक्रिप्टेड टेलिग्राङ्ग’ आणि रेडिओ कम्युनिकेशन यांचा वापर सुरू झाला. यामध्ये जर्मनी आघाडीवर होता. त्यांनी ‘एनिग्मा’ नावाची एक कोडिंग मशीन बनवली होती, ज्याची नंतर अमेरिका आणि अन्य देशांनी नक्कल केली. ‘एस्पिओनेजः अ कन्साइज हिस्टरी’ या पुस्तकात वर्णन आहे की गुप्तचर एजंट माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी किती विविध उपाय करीत. 20व्या शतकाच्या सुरुवातीला मृत प्राण्यांच्या शरीराचा उपयोग ‘हायडिंग प्लेस’ म्हणून करायला सुरुवात केली होती.
कबूतर व उंदीर यांचा या कामासाठी मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. त्यांना मारून, त्यांच्या शरीरात संदेश लपवले जात. दिसत नसलेली शाईदेखील खूप काळ वापरात होती.सिक्रेट इंटरनेट प्रोटोकॉल राउटर नेटवर्क ही प्रणाली अमेरिकेच्या संरक्षण विभागासह अन्य सरकारी संस्थांकडून अत्यंत गोपनीय माहितीच्या देवाणघेवाणीसाठी वापरली जाते. यामध्ये ई-मेल ते व्हिडिओ कॉन्ङ्गरन्सपर्यंत सर्व सुविधा उपलब्ध असतात. जॉइंट वर्ल्डवाइड इंटेलिजन्स कम्युनिकेशन्स सिस्टम ही अमेरिकेच्या गुप्तचर संस्थांकडून वापरली जाणारी आणखी एक प्रणाली आहे. यात टॉप लेव्हल अधिकार्‍यांपुरतीच गोपनीय माहिती सामायिक केली जाते.
