पुणे शहराला ऐतिहासिक, सांस्कृतिक तसेच विविध गोष्टींचा वारसा लाभला आहे. त्यातच जवळपास अडीच दशकांपासून या शहराला क्रीडानगरी म्हणूनही ओळखले जाऊ लागले आहे. आता आपण 2022 सालात असतानाच याच शहरात केवळ खेळाडूंनाच नव्हे तर, विविध स्तरांवर परंतू क्रीडाक्षेत्राशी निगडीत असलेल्यांसाठी याच आपल्या पुण्याच्या क्रीडा संस्कृतीचे क्षितीज रुंदावत चालले आहे.
– अमित डोंगरे
पूर्वी पालक देखील आपल्या पाल्यांना साधारण आठव्या इयत्तेपर्यंतच खेळासाठी मुभा द्यायचे व नंतर तो खेळाडू 10 व 12 वी महत्वाची वर्षे म्हणून ड्रॉपआऊट व्हायचा. कारण क्रीडाक्षेत्रात कारकीर्द घडू शकते व त्यातूनही बक्कल कमाई केली जाऊ शकते हे पटणारच नाही अशीच पालकांची मानसिकता होती. आता यातून आपण थोडे का होईना पण बाहेर पडत आहोत व हीच पुण्यात किंवा राज्यातच नव्हे देशात क्रीडा संस्कृती तळागाळापर्यंत रुजत चालली आहे याची नांदी ठरत आहे. आज शहरात असे अनेक खेळाडू आहेत की ते जर त्यांच्या खेळात कारकीर्द घडवू शकलेले नसले तरीही ते कोणत्या ना कोणत्या भूमीकेतून त्याच खेळाशी बांधील असल्याचे दिसून येते. कारण हेच की परदेशात जाणारे, तेथे स्थायिक होत असलेले व आपल्या मायभूमीत, जन्मभूमीत वेळोवेळी येत असलेल्यांकडून इथेच राहात असलेल्यांना कारकीर्द घडवण्यासाठी नव्या दिशा व तेथपर्यंत कसे पोहोचायचे याचे धडे मिळत आहेत.
एक साधे उदाहरण सांगतो, पूर्वी क्रिकेट किंवा अन्य खेळात एक खेळाडू किंवा फारतर पंच म्हणून कार्यरत राहाता येते इतकेच माहिती होते. आता आयपीएल, प्रो-हॉकी लीग, प्रो-कबड्डी लीग अशा स्पर्धांमुळे खेळाडू निवृत्तीनंतरही बक्कळ कमाई करु शकतात व आपल्या परिवारासाठी आर्थिक स्थैर्यही मिळवू शकतात हे समोर आले व याच पुण्यनगरीचे चित्रच पालटले. म्हाळुंगे-बालेवाडीत जेव्हा क्रीडा संकुल उभे राहिले तेव्हा अनेकांनी नाके मुरडली होती. इतक्या लांब असलेल्या या सुविधांचा शहरातील खेळाडूंना काय उपयोग असे म्हणण्यापर्यंत काहींची मजल गेली. आज पाहिले तर जगभारतील सुविधा पाहिलेल्या परदेशी खेळाडू किंवा प्रशिक्षकांना पुण्यातच याच म्हाळुंगे-बालेवाडीतील श्री शिवछत्रपती शिवाजी महाराज क्रीडा संकुलात स्पर्धा व्हाव्यात असे वाटते यातच सर्वकाही आले.
केवळ बालेवाडीतील क्रीडा संकुल नव्हे तर पुण्यात आता अशी कित्येक सुविधा केंद्रे उभी राहिली आहेत की जीथे शालेय, महाविद्यालयिन, जिल्हा, राज्य तसेच राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा देखिल अत्यंत यशस्वीपणे आयोजित केल्या जात आहेत. ऍथलेटिक्स, टेनिस, बॅडमिंटन, जलतरण, मुष्टियुद्ध, तिरंदाजी, नेमबाजी अशा कितीतरी क्रीडा प्रकारांच्या स्पर्धा येथे होतात. हेच संकुल आज जागतिक नकाशावर आले याचा पुणे शहराला अत्यंत अभिमान मिळतो.
क्षेत्रही विस्तारले
केवळ खेळाडू म्हणून खूप वरच्या दर्जावर गुणवत्ता सिद्ध करण्यात अपयश आले तर पूर्वी तो खेळाडू वैयक्तिक अयुष्यात अपयशी ठरल्याचे मानले जात होते. आता मात्र, याच खेळाडूंना आपल्या अनुभवाच्या जोरावर खेळाशीच निगडीत अनेक क्षेत्रात कार्यरत राहाता येते व कमाई देखील करता येते. आजच्या जगात क्रीडा क्षेत्रात एक नवा शब्द प्रसिद्ध झाला आहे. सपोर्ट स्टाफ या एका गोष्टीने संपूर्ण क्रीडा क्षेत्राचा चेहरा मोहराच बदलून गेला आहे. याच नवनवी पदे तयार झाली व त्यात अनेक माजी खेळाडूंना तसेच पुढील काळात माजी ठरु शकतील अशा खेळाडूंसाठी अनेक संधी निर्माण होताना दिसत आहेत. या सपोर्ट स्टाफमध्ये मुख्य प्रशिक्षक, सहाय्यक प्रशिक्षक, आहारतज्ञ, फिजीओ, परफॉर्मन्स ऍनालिस्ट, संगणक तज्ञ अशी पदे निर्माण झाली व हाताला रोजगारही मिळाला.
आयपीएलमुळे कक्षा रुंदावली
क्रिकेटच्या बाबत बोलायचे झाले तर 2007 साली सुरु झालेल्या इंडियन प्रीमिअर लीगमुळे (आयपीएल) खेळाडूंसाठी किंवा निवृत्त खेळाडूंसाठी रोजगाराच्या विविध संधी उपलब्ध झाल्या. या स्पर्धेतील विविध संघांसाठी कार्यरत असलेल्या सपोर्ट स्टाफमध्ये मुख्य प्रशिक्षक, सहाय्यक प्रशिक्षक, आहारतज्ञ, फिजीओ, परफॉर्मन्स ऍनालिस्ट, संगणक तज्ञ, फलंदाजी प्रशिक्षक, गोलंदाजी प्रशिक्षक, क्षेत्ररक्षण प्रशिक्षक, यष्टीरक्षण प्रशिक्षक, फिल्डिंग प्रशिक्षक, ट्रेनर अशी कीतीतरी पदे सध्या दिसतात. याच पदांवर ज्या व्यक्ती कार्यरत आहेत ते केवळ या क्षेत्रातील शिक्षण घेतलेलेच नव्हे तर परदेशातून या पदांवर काम करण्यासाठी आवश्यक असलेला लेव्हल वन किंवा तत्सम अभ्यासक्रम यशस्वीरीत्या पूर्ण केलेले खेळाडूही कार्यरत असल्याचे दिसते. म्हणजेच आपल्या देशासारख्या प्रचंड लोकसंख्या असलेल्या देशात केवळ खेळ संपला की रोजगारासाठी अन्य क्षेत्रात नोकरी करणाऱ्या खेळाडूंना आता खेळाशीच बांधील राहून आपला व आपल्या कुटुंबाचा चरितार्थही अत्यंत वरच्या राहाणीमानाने चालवला येतो हे काय कमी आहे.
वैद्यकीय क्षेत्रातही संधी
एखादा खेळाडू दुखापतीने बेजार झाला की त्याला पुन्हा तंदुरुस्त होऊन संघात पुनरागमन करणे जमले नाही तर त्याची एक खेळाडू म्हणून असलेली कारकीर्द संपूष्टातच येत होती. आता तसे होत नाही. त्याने डॉक्टरकी केलेली नसली तरीही वैद्यकिय क्षेत्रातील काही शिक्षण घेत आपापल्या खेळात कार्यरत राहाता येते. फिजीकल ट्रेनर किंवा क्रीडामानस शास्त्र यांसारख्या क्षेत्रातील शिक्षण घेत हेच खेळाडू आपली नवी इनिंग सुरु करुन ती यशस्वीही करत असल्याची अनेक उदाहरणे आहेत. आहारतज्ञ किंवा डोपिंग अवेअरनेस काउंन्सिलर म्हणूनही काम करणारे अनेक आता पुण्यात आहेत हे सांगितले तर खोटे वाटेल. सध्या अनेक खेळाडू असे आहेत की ज्यांनी एक खेळाडू म्हणून आपली कारकीर्द यशस्वी तर केलीच परंतू आता नवोदितांसाठीही ते सल्लागार म्हणून काम करतात.
डोपिंग जागरुकता सल्लागार
जागतिक क्रीडाक्षेत्रात आपण जवळपास प्रत्येक खेळात अनेक खेळाडू असे पाहातो की ते डोपिंगमध्ये दोषी आढळले आहेत. केवळ मैदानी खेळातच नाही तर आता क्रिकेटमध्येही डोपिंगच्या घटना समोर आल्या आहेत. याचसाठी प्रत्येक संघासह सध्या डोपिंग जागरुकता सल्लागार असतो. जागतिक उत्तेजक द्रव्य सेवन विरोधी समिती (वाडा) व भाराताची राष्ट्रीय उत्तेजक द्रव्य सेवन विरोधी समिती (नाडा) यांच्याकडे तर अनेक भारतीय व्यक्ती काम करताना दिसतात. वाडा किंवा नाडाने ज्या औषधांवर बंदी घातली आहे, त्याची विस्तृत माहिती खेळाडूंना देणे व सरस कामगिरीसाठी अशा गोष्टींपासून लांब राहणे तसेच कोणतेही सप्लीमेंट न घेताही जागतिक स्तरावर यश मिळवणे कसे महत्वाचे आहे हेच पटवून देण्याचे दीव्य या तज्ञांना पार पाडावे लागते. साधे खोकल्यावरील काही औषधे आहेत की ज्यांची माहिती खेळाडूंना नसते. अशाच एका घटनेत बारताचा नवोदित क्रिकेटपटू पृथ्वी शॉ दोषी आढळला होता व त्याच्यावर निलंबनाचीही कारवाई झाली होती. या सल्लागारांमुळे या प्रकारांवर आळा ठेवला जातो व ते करण्याची संधीही चांगले पैसे मिळवून देणारी ठरते यात शंका नाही.
ड्रॉपआऊटचे प्रमाण कमी झाले
शिक्षणात 10 वी 12 वीचे महत्व अद्याप कायम असले तरीही आता त्यामुळे होत असलेले ड्रॉपआऊटचे प्रमाण मात्र, गेल्या दशकापासून खूप कमी झाल्याचे दिसत आहे. ही किमान बारतीय क्रीडाक्षेत्रासाठी दिलासादायक गोष्ट आहे. यात पाल्यांचा नव्हे तर पालकांचा दृष्टीकोन बदलला हेच भारताचे आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील यशाचे गमक आहे. 2004 सालापासून आपली ऑलिम्पिकमधील कामगिरी सातत्याने उंचावताना दिसते. अन्यथा असे अनेक खेळाडू होते की ज्यांनी पालकांच्या दडपणामुळे खेळापासून लांब जात शिक्षण घेत परदेशात किंवा मायदेशातच मोठ्या पगाराची नोकरी पत्करली. आता जो तूमच्या आवडीचा खेळ आहे त्यातच खेळाडू म्हणून नव्हे तर अशा क्षेत्रात कार्यरत राहता येते हेच यातून सिद्ध होते. शालेय किंवा महाविद्यालयीन शिक्षण महत्वाचे आहेच त्याला पर्याय नाही परंतू केवळ शिक्षण घेतल्यानेच सर्व काही साध्य होते हा गैरसमज दूर झाला हेच आपल्या पुण्याचे सर्वात मोठे यश म्हणावे लागेल. कारण शिक्षणाचे माहेरघर अशी ओळख असलेल्या आपल्या पुण्यात सगळेच शिक्षक आहेत असे विनोदाने म्हणत होतो त्याच पुण्यात आज शेकडोंच्या संख्येने आंतरराष्ट्रीय खेळाडू आहेत असेही आता अभिमानाने सांगतो हीच या शहरात तळागाळापर्यंत क्रीडासंस्कृती रुजल्याचे लक्षण आहे.