डॉ. मेघश्री दळवी
रोबोट म्हटल्यावर बहुतांशी माणसासारखी मूर्ती डोळ्यासमोर येते. पण अनेक रोबोट्स हे अजिबात माणसासारखे दिसत नाहीत. उलट ते ज्या कामासाठी बनवले गेले आहेत त्यानुसार कधी एक हात, कधी गोल सिलिंडर, तर कधी एखाद्या प्राण्यासारखं त्यांचं रूप असतं. म्हणूनच बहुधा आता वेगळ्या रूपातल्या रोबोट्सना नुसतं बॉट म्हणणं रूढ होत आहे. जमिनीवर चालणारे बॉट बनवताना चाकांचा वापर सहज करून घेता येतो किंवा प्राण्यांच्या पायानुसार रचना करून तोल सांभाळत हालचाल करणारे भाग तयार करता येतात. पण गुरुत्वाकर्षणाच्या विरोधात हवेतून उडणारे पक्ष्यांसारखे बॉट्स बनवणं तुलनेने कठीण असतं.
आजपर्यंत माशी, मधमाशी किंवा पक्ष्यांसारखे बॉट्स पंखांची हालचाल मर्यादित प्रकारे करू शकत होते. ड्रोन्सदेखील ठराविक प्रकारेच पंख हलवू शकतात. आता मात्र नवीन तंत्र वापरून असे बॉट्स आपले पंख अगदी हुबेहूब पक्ष्यांप्रमाणे फडफडवू शकतील. यामुळे त्यांचं उड्डाण अधिक नैसर्गिक, अधिक अचूकतेने, अधिक चापल्याने होईल अशी अपेक्षा आहे.
यातलं अलीकडचं सर्वात यशस्वी संशोधन आहे स्टॅनफर्ड विद्यापीठातील एका संशोधकांच्या गटाचं. सायन्स रोबोटिक्स या शास्त्रीय नियतकालिकाच्या जानेवारी अंकात त्यांच्या संशोधनाची माहिती प्रसिद्ध झाली आहे. पक्ष्यांच्या पंखात अनेक पिसं असतात आणि ती वेगवेगळ्या प्रकारे फिरवून, कमी-जास्त फुलवून पक्षी आपल्या पंखांचा आकार असंख्य प्रकारे बदलू शकतात. प्रत्येक पीस स्वतंत्रपणे नियंत्रित करून, पंखांचा आकार विविध तऱ्हेने बदलून, पक्ष्यांना आपला वेग, दिशा, उंची, हे ताब्यात ठेवता येतं. तेही चपळाईने.
नेमकी हीच रचना या संशोधक गटाने एका कबुतररूपी बॉटमध्ये केली. त्यासाठी त्यांनी अनेक मृत कबुतरांच्या पंखांचा संपूर्ण अभ्यास केला. त्यांची पिसं कशी जोडलेली असतात, त्यांचे सांधे कसे वाकतात, काही लांब आणि ताठ पिसं इतर पिसांना कसा आधार देतात, उडताना पंखांचा आकार कसा राखला जातो याचं निरीक्षण करून, आवश्यक ती गणित करून संशोधकांनी कबुतरांच्या पंखांची हुबेहूब नक्कल केली. त्यातून तयार झाला स्टॅनफर्डचा पिजन-बॉट. या लवचिक पंखांच्या पिजन-बॉटच्या अनेक चाचण्या घेण्यात आल्या, त्यात त्याने अतिशय उत्कृष्ट कामगिरी करून दाखवली. त्यामुळे असे पंख आता इतर बॉट्समध्ये वापरण्याचे प्रयोग होणार आहेत. त्यानंतर कदाचित ड्रोन्समध्ये लवचिक पंखांचा उपयोग व्हायला लागेल.
बायोमिमिक्रीही आधुनिक विचारपद्धती या पिजन-बॉटमध्ये वापरली आहे. बायोमिमिक्रीमध्ये निसर्गातल्या रचना आणि सजीवांच्या शरीररचना यांचं निरीक्षण आणि सोबत जगण्यासाठी सजीव ज्या वेगवेगळ्या युक्त्या आणि व्यूहनीती वापरतात त्यांचाही अभ्यास केला जातो. त्यावरून या गोष्टी इतरत्र कशा वापरता येतील हे पाहिलं जाते. सजीवांची नक्कल करणाऱ्या या कल्पना वाहनांचा आकार डिझाइन करताना, वास्तुकलेत, यंत्रांमध्ये वापरल्या जातात. रोबोटिक्समध्ये बायोमिमिक्रीचा खूप फायदा दिसून येतो आणि हा नवा पिजन-बॉट याचं उत्तम उदाहरण आहे.