डॉ. मेघश्री दळवी
शास्त्रज्ञ-संशोधक दरवर्षी एका पारितोषिकाच्या घोषणेसाठी आतूर असतात. ते म्हणजे जागतिक पातळीवर अत्यंत मानाचं मानलं जाणारं विज्ञान, अर्थशास्त्र, शांतता अशा विभागातलं नोबेल पारितोषिक. त्याच वेळी आणखी एका वैशिष्ट्यपूर्ण पारितोषिकाची प्रतीक्षा असते, अर्थात त्यात आपलं नाव नसावं म्हणून! ते आहे इग नोबेल पारितोषिक. नेचर नावाचं प्रतिष्ठित शास्त्रीय मासिक म्हणतं त्याप्रमाणे श्वास रोखून सगळे या पारितोषिकाच्या घोषणेची वाट पाहात असतात आणि त्याला कारणही तसंच आहे!
इग्नोबल या इंग्लिश शब्दाचा अर्थ आहे अतिशय सामान्य, बिन महत्त्वाचं असं काही. आणि म्हणूनच अर्थहीन, टाकाऊ, ज्याचा उपयोग होणं अशक्य, अशा संशोधनाला हे इग नोबेल पारितोषिक दिलं जातं. नोबेल पारितोषिकात जे जे विभाग आहेत, ते सगळे विभाग इग नोबेलमध्येही आहेत. हार्वर्ड विद्यापीठात अलीकडे पार पडलेल्या सोहळ्यात एकाहून एक तऱ्हेवाईक अशा शोधांना 2019ची इग नोबेल पारितोषिक प्रदान करण्यात आली.
या वर्षी वैद्यकशास्त्रात इग नोबेल मिळालं आहे ते संशोधन आहे पिझ्झा खाल्ल्याने कॅन्सरला प्रतिबंध होऊ शकतो. मात्र फक्त इटलीत बनवलेला पिझ्झा इटलीत खाल्ला तरच! चुंबकीय केलेलं जिवंत झुरळ आणि चुंबकीय मेलेलं झुरळ यांच्या वागणुकीत फरक असतो असा निष्कर्ष काढणाऱ्या चमूला जीवशास्त्राचं, तर पाच वर्षांच्या मुलाच्या तोंडून दिवसात किती लाळ गळते याचं मोजमाप करणाऱ्या जपानी संशोधकांना रसायनशास्त्राचं इग नोबेल देण्यात आलं. वॉम्बॅट या ऑस्ट्रेलियन प्राण्याच्या विष्ठेचा घनाकृती आकार अभ्यासण्यासाठी भल्या मोठ्या आंतरराष्ट्रीय गटाला भौतिकशास्त्राचं इग नोबेल बहाल करण्यात आलं. यातल्या काही जणांना 2015चंही इग नोबेल मिळालं होतं हे विशेष.
इंजिनिअरिंगसाठी इथे एक खास विभाग आहे आणि त्यात एका इराणी तंत्रज्ञाला बाळाचे डायपर बदलण्याचं यंत्र बनवल्याबद्दल हा पुरस्कार देण्यात आला. त्याबद्दल त्याला अमेरिकन पेटंटदेखील मिळालेलं आहे ही बाब त्याहूनही कहर. अर्थशास्त्राचा पुरस्कार पटकावणाऱ्या टीमने कागदी नोटांवर एका आगळ्या दृष्टीने संशोधन केलं आहे. धोकादायक जीवाणूंचा प्रसार करण्याकरता कोणत्या देशाच्या नोटा सर्वात सरस ठरतात, हे ते संशोधन!
नोबेल पारितोषिकाचं विडंबन म्हणून हे 1991पासून इग नोबेल पारितोषिक सुरू झालं.
गंमत करावी, मनमुराद हसावं एवढंच त्यातून अपेक्षित होतं आणि दरवर्षी ही गंमत आपल्याला पाहायला मिळत असते. आता 2019मध्ये शांततेसाठी कुणाला पारितोषिक मिळालं असेल? तर पुन्हा एकदा एक मोठा आंतरराष्ट्रीय अभ्यासगट, आणि त्याचा विषय आहे- खाजवल्यानंतर मिळणारं सुख आणि शांती! हे सगळे खरेखुरे संशोधक आहेत आणि प्रामाणिकपणे प्रयोग करत असतात. आज ना उद्या आकस्मिकपणे त्याचा उपयोग होईल या आशेने! त्यांचे इतर प्रकल्प उपयुक्त असतात, त्यासाठी त्यांना योग्य तो सन्मान मिळत असतो. म्हणूनच खिलाडूवृत्तीने ते इग नोबेलचा स्वीकार करतात.